Małżeństwo może zostać rozwiązane przez rozwód. O rozwodzie orzeka wyłącznie sąd państwowy. W prawie polskim nie jest dopuszczalne rozwiązanie małżeństwa na mocy samego porozumienia stron ani w trybie administracyjnym. Z żądaniem orzeczenia rozwodu może wystąpić każdy z małżonków.
Sprawy o rozwód rozpoznawane są przez sądy okręgowe. Sprawa powinna zostać rozpoznana przez sąd, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie wspólne miejsce zamieszkania, jeżeli w tym okręgu nadal stale przebywa jedno z nich. W braku takiej podstawy wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, a jeżeli i tej podstawy nie ma – sąd miejsca zamieszkania powoda. Opłata od pozwu o rozwód jest stała i wynosi 600 zł.
Pozytywne i negatywne przesłanki rozwodu określa art. 56 k.r.o.
- Pozytywne przesłanki rozwodu
Pozytywną przesłanką orzeczenia rozwodu jest zupełny i trwały rozkład pożycia małżonków (art. 56 § 1 k.r.o.). Przesłanka ta ma charakter bezwzględny, a ustawa nie przewiduje od niej żadnych wyjątków. O zupełności i trwałości rozkładu pożycia może świadczyć również zgoda obojga małżonków na rozwód. Niemniej nie zwalnia to sądu z obowiązku weryfikacji, czy rzeczywiście do takiego rozkładu doszło.
Przez „rozkład pożycia” należy rozumieć ustanie wspólnego pożycia małżeńskiego, którego utrzymywanie jest obowiązkiem małżonków (art. 23 k.r.o.). Ustawodawca nie zdefiniował tego pojęcia. Niemniej w orzecznictwie konsekwentnie przyjmuje się, że zupełny rozkład pożycia następuję, jeżeli między małżonkami ustały trzy rodzaje więzi: uczuciowa, fizyczna (intymna) oraz gospodarcza (zob. m.in. wyr. SN z 22.10.1999 r., III CKN 386/98, LEX nr 1217913). Zupełny rozkład pożycia najłatwiej udowodnić w sytuacji, gdy małżonkowie mieszkają oddzielnie, nie utrzymują relacji intymnych i oddzielnie gospodarują.
Więź uczuciowa (inaczej duchowa, emocjonalna, psychiczną) polega na wzajemnym pozytywnym stosunku uczuciowym małżonków, szacunku, zaufaniu, szczerości, lojalności, wyrozumiałości, na respektowaniu osobistych cech małżonka, uwzględnianiu jego osobistych potrzeb oraz gotowości do ustępstw oraz kompromisów (tak wyr. z 6.02.2002 r., V CKN 741/00, LEX nr 424457).
Więź fizyczna (inaczej: intymna, seksualna, cielesna) zakłada utrzymywanie między małżonkami relacji o charakterze intymnym. Zanik tej więzi może świadczyć o tym, że między małżonkami doszło do zupełnego rozkładu pożycia. W niektórych okolicznościach zanik tej więzi może być jednak usprawiedliwiony (np. wiekiem, chorobą). Zarazem o istnieniu więzi fizycznej między małżonkami nie świadczy utrzymywanie stosunków intymnych, które są wynikiem zastraszenia lub innego rodzaju przymusu.
Więź gospodarcza na ogół przejawia się w prowadzeniu jednego gospodarstwa domowego oraz wspólnego gospodarowania środkami pieniężnymi. Jej ustania nie wykluczają sytuacje, w których małżonków obciąża wspólny kredyt, małżonkowie porozumiewają się co do utrzymywania dziecka, a nawet gdy z przyczyn ekonomicznych wspólnie mieszkają, lecz oddzielnie gospodarują.
Do orzeczenia rozwodu nie jest wystarczające wykazanie zupełności rozkładu pożycia. Należy również udowodnić, że rozkład ten ma charakter trwały. W orzecznictwie wskazuje się, że „do uznania, że rozkład jest trwały nie jest konieczne stwierdzenie, że powrót małżonków do pożycia jest bezwzględnie wyłączony. Wystarczy oparta na doświadczeniu życiowym ocena, że w okolicznościach sprawy powrót małżonków do wspólnego pożycia nie nastąpi. Należy przy tym mieć na uwadze indywidualne cechy charakteru małżonków” (tak uchw. Całej Izby Cywilnej SN z 28.5.1955 r., I CO 5/55, OSNCK 1955/3/46).
Dla stwierdzenia trwałości rozkładu pożycia znaczenie może mieć również czas, w jakim małżonkowie żyją w rozłączeniu. Jednak nie jest to warunek bezwzględny. W niektórych bowiem przypadkach nawet bardzo krótki okres separacji faktycznej może uzasadniać orzeczenie rozwodu, w szczególności, jeżeli małżonkowie są co do tego zgodni, jedno z nich faktycznie założyło inną rodzinę lub przyczyna rozkładu pożycia jest poważna (przemoc, zdrada).
- Negatywne przesłanki rozwodu
W art. 56 § 2 i 3 k.r.o. sformułowane zostały tzw. negatywne (ujemne) przesłanki orzeczenia rozwodu. W praktyce oddalenie pozwu o rozwód z uwagi na ich wystąpienie jest jednak sytuacją wyjątkową. Wynika to z tego, że analiza tych przesłanek przez sąd może nastąpić dopiero wtedy, gdy ustalone zostanie, że między małżonkami wystąpił już zupełny i trwały rozkład pożycia (art. 56 § 1 k.r.o.). A zatem małżonków nie łączą żadne istotne więzi i nie jest prawdopodobne wznowienie przez nich wspólnego pożycia, nawet w razie oddalenie pozwu o rozwód. W takiej sytuacji formalne utrzymywanie małżeństwa uzasadnione może być tylko w szczególnych wypadkach.
Po pierwsze, sąd nie może orzec rozwodu, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków (art. 56 § 2 in principio k.r.o.) Należy zwrócić uwagę, że chodzi tu nie o skutki rozkładu pożycia rodziców dziecka, który poprzedza rozwód, ale o same skutki rozwodu. W praktyce sądowej przyjmuje się, że jeżeli orzeczenie rozwodu nie naruszy dobra dziecka w większym stopniu niż istniejący zupełny i trwały rozkład pożycia rodziców, to sąd powinien wydać wyrok orzekający rozwód. Jeżeli jednak powstałyby w danej sprawie co do tego wątpliwości, to sąd powinien zasięgnąć opinię specjalistyczną, w szczególności opinię opiniodawczego zespołu sądowych specjalistów. Negatywna przesłanka rozwodowa przewidziana w art. 56 § 2 k.r.o. odnosi się wyłącznie do „wspólnych małoletnich dzieci małżonków”. A zatem muszą być to dzieci małżonków jednocześnie wspólne i małoletnie.
Po drugie, orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne, jeżeli z innych względów byłoby to sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 56 § 2 in fine k.r.o.). Przesłanka ta pozwala uwzględnić przy orzekaniu rozwodu dobro innych osób niż tylko wspólne małoletnie dzieci małżonków (np. innych dzieci, współmałżonka), a także wartości moralne i indywidualne okoliczności danej sprawy. W orzecznictwie wskazuje się, że orzeczenie rozwodu może okazać się sprzeczne z zasadami współżycia społecznego w szczególności, gdy jedno z małżonków jest nieuleczalnie chore, wymaga pomocy i rozwód dla niego stanowi rażącą krzywdę (tak wyr. SN z 9.10.1999 r., III CKN 573/98, LEX nr 1214449).
Po trzecie, sąd, mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżonków, nie może orzec rozwodu, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód albo że odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego (art. 56 § 3 k.r.o.). Przesłanka ta została oparta na założeniu, że małżonek, który doprowadził do rozpadu związku nie powinien wywodzić z tego faktu korzystnych skutków prawnych w postaci możliwości rozwiązania małżeństwa. Negatywna przesłanka rozwodowa przewidziana w art. 56 § 3 k.r.o. znajduje zastosowanie tylko, jeżeli rozwodu żąda małżonek „wyłącznie winny” rozkładu pożycia. Przesłanka ta nie może znaleźć zastosowania, gdy w ocenie sądu oboje małżonkowie ponoszą winę rozkładu pożycia, choćby w różnym stopniu.
Artykuł 56 § 3 k.r.o., nie ustanawia bezwzględnej przesłanki wyłączającej orzeczenie rozwodu. Przewiduje od niej dwa wyjątki. Pierwszy wyjątek polega na tym, że rozwód jest dopuszczalny, chociażby żądał go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, jeżeli drugi małżonek wyrazi na niego zgodę. Drugi wyjątek dotyczy sytuacji, gdy odmowa zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Może mieć to miejsce, gdy porzucony małżonek odmawia zgody na rozwód nie z uwagi na to, że deklaruje więź emocjonalną z drugą stroną, lecz traktuje to jako formę wyrządzenie jej złośliwości lub szykanę (zob. uchw. PSIC SN z 18.03.1968 r., III CZP 70/66, OSNC 1968/5/77). Dotyczy to również sytuacji, w której małżonek odmawiający zgody żądał „nieuzasadnionych korzyści materialnych w zamian za zgodę na rozwód” (wyr. SN z 18.08.1965 r., III CR 147/65, LEX nr 4503). W praktyce najczęściej występującymi okolicznościami, które przemawiają za uznaniem odmowy zgody na rozwód za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, są znaczny upływ czasu od powstania zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżonków lub nawiązanie przez jednego z małżonków trwałego związku faktycznego z osobą trzecią (w szczególności jeżeli pochodzą z niego małoletnie dzieci).
Stan prawny na: 3.11.2022r.