Sąd Najwyższy w Uchwale z dnia 23 października 2019 roku (sygn. akt III CZP 23/19) przyjął, że dalszy zstępny spadkodawcy nie jest uprawniony do zachowku po nim, jeśli – w razie dziedziczenia testamentowego – zstępny spadkodawcy złożył oświadczenie o odrzuceniu spadku z ustawy.
Stan faktyczny
Aby wyjaśnić co to oznacza w praktyce najlepiej posłużyć się konkretnym stanem faktycznym. Spadkodawczyni sporządzając testament powołała do dziedziczenia tylko jedno ze swoich dzieci (córka A). Po jej śmierci stwierdzenie nabycia spadku nastąpiło na podstawie ww. testamentu, przy czym dziecko niepowołane do spadku (córka B) odrzuciło spadek. Następnie syn córki spadkodawczyni (córki B) wystąpił o zachowek przeciwko drugiej córce (córka A), powołując się na art. 991 § 1 kodeksu cywilnego, który stanowi, iż „Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeni ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.
Na gruncie powołanego przepisu Sąd, rozpoznający przedmiotową sprawę o zachowek powziął wątpliwość, co skutkowało przedstawieniem pytania Sądowi Najwyższemu: „Czy osobą uprawnioną do zachowku w rozumieniu art. 991 § 1 k.c., która jako zstępny byłaby powołana do spadku z ustawy, jest wnuk spadkodawcy jako dalszy zstępny, gdy dziecko spadkodawcy jako spadkobierca ustawowy odrzuciło spadek z ustawy, w sytuacji gdy dziedziczenie (stwierdzenie nabycia spadku) nastąpiło na podstawie testamentu, a dziecko spadkodawcy, które odrzuciło spadek nie zostało powołane do dziedziczenia na podstawie tego testamentu?”
Polskie prawo nie zna instytucji „odrzucenia zachowku”
Pochylając się nad tym zagadnieniem Sąd Najwyższy przyjął, że jeśli matka (córka B) zrzekła się spadku po swojej matce, nie będąc do niego powołana, to wnuk nie dziedziczy po swojej babce (spadkodawczyni). W okolicznościach niniejszej sprawy jako podstawę dochodzenia zachowku należy bowiem przyjmować sporządzony przez spadkodawczynię testament, a dopiero w dalszej kolejności ustawę. Skoro zatem w testamencie jako uprawnioną do dziedziczenia wskazano tylko jedną z córek (córka A) to nie ma spadkobiercy ustawowego, który mógłby spadek odrzucić. Sąd Najwyższy wskazał, że polskie prawo nie zna instytucji „odrzucenia zachowku”, a tak należałoby traktować uznanie za ważne oświadczenia o odrzuceniu spadku złożonego przez osobę z kręgu spadkobierców ustawowych spadkodawcy w przypadku dziedziczenia na podstawie testamentu.
Osobisty charakter prawa do zachowku
Sąd Najwyższy podkreślił, że prawo do zachowku ma charakter osobisty i przysługuje konkretnej osobie. Nie jest zatem możliwe, na gruncie obowiązujących przepisów prawa, dysponowanie tym prawem. Jak wskazał skład orzekający można jedynie – na zasadach ogólnych – dysponować roszczeniem o zapłatę zachowku. Innymi słowy, prawo do zachowku nie może być wykładane rozszerzająco, w sposób sprzeczny z jego wyjątkowym charakterem.
Sąd Najwyższy podkreślił ponadto, że określenie kręgu osób potencjalnie uprawnionych do dziedziczenia ustawowego, a dalej także uprawnionych do zachowku, nie może zostać określone (bądź dookreślone) poprzez złożenie oświadczenia w przedmiocie nabycia spadku przez osobę nie będącą spadkobiercą. Z takim właśnie przypadkiem mamy do czynienia w okolicznościach niniejszej sprawy.
Stąd też Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że zachowek wnukowi spadkodawczyni nie przysługuje. Inna interpretacja cyt. przepisów kodeksu cywilnego mogłaby skutkować niedopuszczalną przepisami prawa swobodą rozporządzania prawem do zachowku. Wiązałoby się to z powstaniem niebezpiecznej praktyki celowego odrzucania spadku przez spadkobierców, aby ich dzieci mogły dziedziczyć więcej.
W praktyce
Z praktycznego punktu widzenia omawiana uchwała Sądu Najwyższego nakazuje ostrożne podchodzenie do instytucji zachowku, w sposób indywidualny do każdego przypadku. Nie w każdej bowiem sytuacji możliwe będzie ubieganie się o zachowek przez wnuka spadkodawcy. Jedną z nich jest właśnie ta, w której próbę tę podejmie zstępny osoby należącej do kręgu spadkobierców ustawowych, która – choć nie była spadkobiercą – złożyła oświadczenie o odrzuceniu spadku. W tym przypadku nie przysługuje prawo do zachowku.
Stan prawny na 1 marca 2020
dr Karol Wach