Podstawowym prawem każdego uprawnionego, który nie otrzymuje alimentów na czas lub w pełnej wysokości, jest skierowanie sprawy do egzekucji komorniczej. Jednocześnie uprawniony może wnioskować o przyznanie mu świadczeń z funduszu alimentacyjnego. Nie każdy jednak wie, że niewywiązywanie się z obowiązku alimentacyjnego wiąże się z dodatkowym rodzajem odpowiedzialności karnej.
Zgodnie z treścią art. 209 § 1 KK: „Kto uchyla się od wykonania obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku”.
Z kolei w ramach art. 209 § 1a KK ustawodawca przewidział typ kwalifikowany tego czynu „Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 naraża osobę uprawnioną na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”.
A zatem należy przyjąć, że wprowadzono dwa typy przestępstwa niealimentacji: po pierwsze, w postaci uchylania się od obowiązku alimentacyjnego (art. 209 § 1 KK); po drugie spowodowania niemożności zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych (art. 209 § 1a KK). W przypadku typu podstawowego chodzi o uchylanie się od obowiązku z jednoczesnym spowodowaniem zaległości alimentacyjnych na określoną kwotę, bądź też uchylanie się od spełnienia świadczenia innego niż okresowe przez określony czas. Z kolei typ kwalifikowany wiąże się dodatkowo z narażeniem osoby uprawnionej na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych.
Celem art. 209 KK jest zabezpieczenie materialnych podstaw egzystencji, w tym także podstawowych potrzeb życiowych osobom najbliższym wobec sprawcy oraz tym, których prawa w tym zakresie wynikają z orzeczenia sądowego, ugody zawartej przed sądem albo innej umowy. Można zatem w dużym uproszczeniu przyjąć, że przedmiotem ochrony jest w tym przypadku prawo do opieki alimentacyjnej. Dodatkowo warto podkreślić, że według zachowujących aktualność rozważań zawartych w Wytycznych Wymiaru Sprawiedliwości SN z 9.6.1976 r. wskazał, że: „Zakres podstawowych potrzeb życiowych nie jest pojęciem stałym i niezmiennym, lecz zależy od konkretnych warunków społeczno-ekonomicznych i stanu świadomości społecznej na danym etapie rozwoju społeczeństwa. Im wyższy jest stopień rozwoju oraz przeciętny poziom życia obywateli, tym większe i bardziej różnorodne są potrzeby uznawane powszechnie za podstawowe. W szczególności staje się niezbędne nie tylko zabezpieczenie każdemu człowiekowi minimum egzystencji w postaci środków przeznaczonych na jego utrzymanie: żywności, odzieży, mieszkania itp., ale również – odpowiednio do wieku – zapewnienie mu niezbędnego wykształcenia i przygotowania zawodowego, a także możliwości korzystania z dóbr kulturalnych”.
Jeżeli istnieje podejrzenie popełnienia przestępstwa niealimentacji, należy zbadać przede wszystkim przyczyny niewywiązywania się z obowiązku alimentacyjnego przez domniemanego sprawcę, które może niekiedy zdarzać się z powodów obiektywnych (np. ciężkiej choroby i pobytu w szpitalu).
„Uchylanie się od obowiązku łożenia na utrzymanie osoby uprawnionej do alimentacji zachodzi wtedy, gdy zobowiązany, mając obiektywną możliwość wykonania tego obowiązku, nie dopełnia go ze złej woli” (zob. uchwała SN z 9.6.1976 r., sygn. akt VI KZP 13/75).
Przestępstwo niealimentów można zgłosić albo do wybranej prokuratury, albo jednostki policji. Zgłoszenie podejrzenia popełnienia przestępstwa może nastąpić ustnie do protokołu (wówczas konieczna jest wizyta w wybranej prokuraturze lub na policji) albo pisemnie. W każdym przypadku należy dołączyć podstawę wypłacania alimentów – będzie to najczęściej wyrok sądowy lub np. umowa zawarta pomiędzy zobowiązanym a uprawnionym do tych świadczeń. Zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa niealimentacji składane w formie pisemnej nie wymaga stosowania żadnych formularzy.
Ściganie przestępstwa niealimentacji następuje więc na wniosek pokrzywdzonego lub organu pomocy społecznej czy organu podejmującego działania wobec dłużnika alimentacyjnego, chyba że pokrzywdzonemu przyznano odpowiednie świadczenie rodzinne albo świadczenia pieniężne wypłacane w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentacyjnej. W takim przypadku ściganie odbywa się z urzędu (art. 209 § 2 i 3 KK). Ustawodawca zastrzega także, że nie podlega karze sprawca, który nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego uiścił w całości zaległe alimenty (art. 209 § 4 KK).
Stan prawny na: 1.04.2022 r.