W relacjach rodzinnych nierzadko dochodzi do sytuacji, w której dziadkowie nie mają właściwych kontaktów z wnukami. Może być to skutkiem niechętnego stosunku do nich rodziców lub jednego z nich. Zdarza się, że pod nieobecność jednego z rodziców dziecka w kraju lub w razie jego osadzenia w zakładzie karnym drugi rodzic nie pozwala na kontakty dziadków z wnukami. Jeżeli taki konflikt nie jest możliwy do rozwiązania w ramach samej rodziny, dziadkowie mają prawo zwrócić się o ustalenie kontaktów do sądu.
Prawo dziadków do kontaktów
Od 2009 r. kodeks rodzinny i opiekuńczy (KRO) wprost reguluje uprawnienie dziadków do odbywania kontaktów z wnukami. Odnotować należy, że uprawnienie takie przysługuje również rodzeństwu dziecka, powinowatym w linii prostej, a także innym osobom, jeżeli sprawowały one przez dłuższy czas pieczę nad dzieckiem.
Artykuł 113[6] KRO przewiduje, że do kontaktów dziadków z wnukami odpowiednio stosuje się przepisy o kontaktach z rodzicami. Tym samym kontakty te można ustalić w drodze postępowania sądowego, a w pewnych wypadkach może je ograniczyć lub nawet ich zakazać.
Jeszcze przed wprowadzeniem tych przepisów Sąd Najwyższy podkreślał, że dziadkowe mają prawo do kontaktów z wnukami. Do dzisiaj najczęściej powoływanym orzeczeniem w tej kwestii jest uchwała z 14 czerwca 1988 r. (III CZP 42/88). Sąd Najwyższy wskazał w niej, że „Dziadkowie mogą żądać uregulowania osobistych kontaktów z wnukami, jeżeli leży to w interesie dzieci”. To bowiem dobro dziecka ma decydujący wpływ na decyzję sądu co do ustalenia kontaktów oraz ich częstotliwość (art. 113[1] § 2 KRO).
Dobro dziecka
W zdecydowanej większości przypadków kontakty dziadków z wnukami są zgodne z dobrem małoletnich. Kontakt z dziadkami jest związany z prawem dziecka do poznania własnej tożsamości. W praktyce sądowej ustalane są kontakty nawet gdy wcześniej dziadkowie nie mieli żadnej styczności z wnukami. Wówczas sądy tak określają częstotliwość i sposób odbywania kontaktów, aby więź między dziadkami i wnukami mogła nawiązywać się stopniowa a dziecko nie bało się tych kontaktów. W takich sytuacjach często kontakty mają miejsce w obecności rodzica lub kuratora.
Przykładowo Sąd Rejonowy w Legionowie w postanowieniu z 31.12.2018 r. (sygn. III Nsm 352/17) ustalił kontakt babci ojczystej z trzema wnuczkami, w sytuacji, gdy ich ojciec został pozbawiony władzy rodzicielskiej, a same wnuczki były bardzo niechętne babci z uwagi na to, że negatywnie nastawiła je do niej matka. W sprawie tej sąd ustalił kontakty babci z wnuczkami „w każdą III niedzielę miesiąca od godz.11:00 do godz.13:00 w miejscu zamieszkania małoletnich lub poza w obecności matki małoletnich, zobowiązując matkę małoletnich (…) do nieprzeszkadzania w kontaktach małoletnich z babcią”.
Zakres i sposób ustalenia kontaktów
Zakres ustalonych przez sąd kontaktów dziecka z dziadkami zależy od łączącej ich więzi. Jeżeli więź ta jest silna, w szczególności, gdy wcześniej dziadkowie opiekowali się wnukiem, mogą oni liczyć na szersze kontakty (w tym także z nocowaniem) niż w sytuacji, gdy wcześniej spotkania były jedynie sporadyczne.
Kontakty z dzieckiem mogą obejmować przebywanie z dzieckiem (w tym odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu), jak i komunikowanie się z nim przez telefon, czy też Internet (np. Skype). W przypadku orzeczenia sądu na ogół konieczne jest ścisłe określenie daty i godziny kontaktów.
Na zakres kontaktów dziadków z wnukiem istotny wpływ ma też wiek dziecka, jak i stan zdrowia dziadków. Przydatne na potrzeby takiej sprawy może być zaświadczenie lekarskie o zdolności do sprawowania opieki nad dzieckiem.
Procedura i koszty sądowe
Sprawa o uregulowanie kontaktów podlega rozpoznaniu przez sąd opiekuńczy, czyli wydział rodzinny i nieletnich sądu rejonowego. Wniosek należy złożyć do sądu rejonowego, w którego okręgu dziecko ma faktyczne miejsce zamieszkania. Opłata od wniosku wynosi 100 zł.
W postępowaniu przed sądem dziadkowie (lub jedno z nich) domagający się ustalenia kontaktów określeni są mianem wnioskodawców (wnioskodawcy). Każde z rodziców dziecka jest uczestnikiem postępowania. Tym samym na ogół do wniosku złożonego do sądu dołączyć należy również jego dwa odpisy – po jednym dla każdego z rodziców. Wszystkie osoby występujące w postępowaniu mogą zajmować niezależne od siebie stanowisko.
Dowody
W sprawie o ustalenie kontaktów dziadkowie powinni udowodnić, że opiekowali się wnukiem lub spotykali z nim, albo że brak kontaktu wynikał z postawy rodziców. Powinni przedstawić dowody świadczące o istnieniu więzi z wnukiem lub potrzebie jej nawiązania. Takimi dowodami mogą być m.in. zeznania świadków, wiadomości SMS, filmy i zdjęcia.
Jeżeli wystąpią o to wnioskodawcy lub uczestnicy (rodzice), albo gdy wątpliwości w sprawie ma sąd, w sprawie przeprowadzony może być dowód z badania dziecka przez psychologa albo łącznego badania przez psychologa i pedagoga. Starsze dzieci sąd powinien wysłuchać, z wyczuciem próbując poznać ich opinię. Wysłuchanie ma miejsc w odrębnym pokoju w sądzie. Dobrą praktyką jest wysłuchanie dziecka przez sąd w obecności psychologa, który może stwierdzić m.in., czy dziecko wyraża rzeczywiście swoją opinię, czy też mówi to, czego chciałby jeden z rodziców.
W kolejnym wpisie omówione zostanie ustalanie kontaktów dziadków z wnukami w czasie procesu rozwodowego rodziców.
Wpis aktualny na dzień: 29 września 2019 r.
r.pr. dr Jakub Pawliczak