Separacja to jeszcze nie rozwód, który wiąże się z definitywnym zakończeniem małżeństwa. Separacja jest szansą dla małżonków na poprawę ich relacji i powrotu do pożycia małżeńskiego na nowo. Niekiedy jednak separacja to zakończenie małżeństwa dla osób, które nie uznają rozwodu.
- Pojęcie i przesłanki separacji
Separacja jest jedną z instytucji prawa rodzinnego, która została wprowadzona przez ustawodawcę jako środek pomocniczy w razie rozkładu pożycia małżonków. W przeciwieństwie do rozwodu nie skutkuje ona rozwiązaniem małżeństwa, które mimo orzeczenia separacji trwa nadal, a tym samym nie uprawnia do zawarcia nowego małżeństwa. Orzeczenie separacji ma jednak wpływ na wzajemne prawa i obowiązki małżonków, które nadal ich obowiązują. Instytucja ta umożliwia małżonkom uregulowanie w jednym postępowaniu szeregu kwestii osobistych i majątkowych związanych z ustaniem wspólnego życia.
Art. 611 § 1 KRO przyznaje każdemu z małżonków prawo do żądania orzeczenia separacji, jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia. Pojęcie zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego nierozerwalnie wiąże się z pojęciem więzi występujących w małżeństwie, tj. więzi fizycznej, duchowej i gospodarczej. Z zupełnym rozkładem pożycia mamy, więc do czynienia, gdy dojdzie do ustania wszystkich trzech więzi. Pomimo zaistnienia zupełnego rozkładu pożycia, separacja nie jest dopuszczalna, jeżeli zostaną spełnione przesłanki negatywne. Ustawodawca wyodrębnia dwie samodzielne, negatywne przesłanki, tj. dobro wspólnych małoletnich dzieci oraz sprzeczność orzeczenia separacji z zasadami współżycia społecznego (611 § 2 KRO). Inaczej niż w przypadku rozwodu negatywną przesłanką nie jest żądanie orzeczenia separacji przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia.
Do orzeczenia separacji – w przeciwieństwie do rozwodu – zupełny rozkład pożycia małżonków nie musi mieć charakteru trwałego. A zatem orzeczenia separacji nie wyklucza perspektywa wznowienia wspólnego pożycia przez małżonków.
- Właściwość sądu, tryb postępowania przed sądem i opłata sądowa
Sprawy o separację rozpoznawane są w pierwszej instancji przez sąd okręgowy (art. 17 pkt 1 KPC). Sądem właściwym miejscowo jest sąd, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie wspólne miejsce zamieszkania, jeżeli w tym okręgu nadal stale przebywa jedno z nich, w innym wypadku sąd właściwy miejsca zamieszkania pozwanego, a w przypadku niemożliwości ustalenia – sąd właściwy dla miejsca zamieszkania powoda (art. 41 KPC). Postępowanie w sprawie o separację toczy się w trybie procesowym (zob. wyjątek pkt 3).
Procedura zmierzająca do orzeczenia separacji jest taka sama jak w przypadku rozwodu, sąd również w tym przypadku ma obowiązek, na żądanie jednego z małżonków orzekać o winie, jak również jest zobowiązany – w przypadku małżeństwa posiadającego wspólne małoletnie dzieci – do orzeczenia o władzy rodzicielskiej, miejscu zamieszkania dzieci, alimentach – czyli o tych wszystkich kwestiach, o których orzeka w przypadku rozwodu.
Podobnie jest z alimentami na małżonka, eksmisji, sposobie korzystania z mieszkania czy podziale majątku. Należy jednak pamiętać, że wyrok separacyjny nie kończy małżeństwa. Dlatego na takie rozwiązanie decydują się czasem pary, które nie są przekonane, czy rozwód jest najlepszym dla nich rozwiązaniem. Małżonkowie pozostają bowiem w przekonaniu, że za kilka lat być może powrócą do pożycia małżeńskiego. Niektórzy nie chcą rozwodu, z uwagi na przekonania religijne.
W przypadku trybu procesowego i pozwu o separację opłata, tak jak w przypadku pozwu o rozwód wynosi 600 zł.
- Orzeczenie separacji na wspólne żądanie małżonków
Jeżeli małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, sąd może orzec separację na podstawie zgodnego żądania małżonków (art. 611 § 3 KRO). Postępowanie wtedy toczy się na wniosek małżonków w trybie nieprocesowym.
Jeżeli małżonkowie mają dzieci to dla oceny dopuszczalności wydania orzeczenia w trybie nieprocesowym decydujący jest wiek wspólnych dzieci małżonków w chwili zamknięcia rozprawy, której przeprowadzenie w postępowaniu o separację jest obowiązkowe (art. 5673 § 1 KPC). Sąd, wydając orzeczenie po przeprowadzeniu rozprawy, bierze bowiem za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili jej zamknięcia (art. 316 § 1 w zw. z art. 13 § 2 KPC). W tej chwili ewentualne wspólne dzieci małżonków powinny być już pełnoletnie.
W przypadku trybu nieprocesowego opłata od wniosku o separację wynosi 100 zł.
- Skutki separacji
Po rozpoznaniu sprawy, sąd wydaje orzeczenie w sprawie. Po jego uprawomocnieniu się (a nie z chwilą jego wydania) powstają skutki separacji. Orzeczenie separacji ma skutki takie jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 614 § 1 KRO). Pod pojęciem skutków należy rozumieć zarówno te wywołane w sferze majątkowej, jak i niemajątkowej i nie tylko na gruncie prawa rodzinnego. Skoro orzeczenie separacji ma takie skutki, jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, to małżonków przestają wiązać wzajemne prawa i obowiązki określone w art. 23–30 KRO.
Orzeczenie separacji powoduje m.in.
- ustanie obowiązek wspólnego rozstrzygania o istotnych sprawach rodziny (art. 24 KRO);
- wygaśnięcie obowiązku przewidzianego w art. 27 KRO, dotyczącego przyczyniania się obojga małżonków do zaspokajania potrzeb rodziny, którą założyli przez swój związek;
- przyznanie spadkobiercom małżonka prawa wystąpienia z żądaniem ustalenia udziałów w majątku wspólnym z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z małżonków przyczynił się do powstania tego majątku (art. 43 § 2 KRO);
- powstanie między małżonkami rozdzielności majątkowej (art. 54 § 1 KRO). Jest to ustrój przymusowy, który w czasie trwania separacji nie może zostać zmieniony na mocy umowy majątkowej małżeńskiej;
- powstanie obowiązku alimentacji na rzecz drugiego małżonka w oparciu o przesłankę „niedostatku” (art. 60 KRO). Wyłączone zostało stosowanie art. 60 § 3 KRO Obowiązek alimentacyjny obciążający małżonków pozostających w separacji – w przeciwieństwie do obciążającego rozwiedzionych małżonków – nie jest ograniczony żadnym terminem;
- ustanie domniemania pochodzenia dziecka z małżeństwa, gdy urodziło się ono po upływie 300 dni od orzeczenia separacji (art. 62 § 1 KRO), tym samym ustaje obowiązek wierności i wspólnego pożycia. W czasie trwania separacji małżonkowie nie mają zdolności do wspólnego przysposobienia;
- modyfikacja obowiązku wzajemnej pomocy poprzez uzależnienie jego istnienia od względów słuszności (art. 614 3 KRO);
- wyłączenie stosowania przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy małżonka pozostającego w separacji (art. 9351 KC).
Małżonek pozostający w separacji nie może zawrzeć nowego związku małżeńskiego (art. 614 KRO). W tym celu konieczne jest uzyskanie rozwodu.
Przy orzekaniu separacji nie stosuje się art. 59 KRO. W konsekwencji orzeczenie separacji nie ma wpływu na nazwisko małżonków. Nie jest jednak wykluczona zmiana nazwiska pozostającego w separacji małżonka w trybie administracyjnym.
- Zniesienie separacji
Zniesienie separacji następuje w drodze orzeczenia, po uprzednim złożeniu zgodnego wniosku przez obojga małżonków. Zniesienie separacji następuje zawsze w postępowaniu nieprocesowym, w drodze postanowienia, po przeprowadzeniu rozprawy.
Z chwilą zniesienia separacji ustają jej skutki. Przede wszystkim konsekwencją uprawomocnienia się postanowienia jest ustanie przymusowego ustroju rozdzielności majątkowej, powstałego z mocy prawa po orzeczeniu separacji (art. 54 § 1 KRO). Natomiast z chwilą zniesienia separacji powstaje między małżonkami ustawowy ustrój majątkowy. Na zgodny wniosek małżonków sąd orzeka o utrzymaniu między małżonkami rozdzielności majątkowej (art. 54 § 2 KRO).
Stan prawny na: 10.10.2022 r.