Co to jest zachowek?
W dużym uproszczeniu można stwierdzić, że zachowek to suma pieniężna, która należy się spadkobiercy będącemu członkiem najbliższej rodziny zmarłego, niezależnie nawet od woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie.
Do kogo i jak wystąpić o zachowek?
Na ogół zobowiązany do zapłaty zachowku jest spadkobierca testamentowy (lub spadkobiercy testamentowi, jeżeli zmarły sporządził testament na rzecz kilu osób). Jeżeli jednak spadkobierca testamentowy w spadku otrzymał niewiele lub sam jest też uprawniony do zachowku (a nie otrzymał nadwyżki), obowiązek zapłaty zachowku może spoczywać na osobie, na rzecz której uczyniono zapis windykacyjny. W ostatniej kolejności do zapłaty zachowku obowiązane są osoby, na rzecz których zmarły przed śmiercią uczynił darowizny podlegające doliczeniu do spadku.
Jeżeli zobowiązany nie chce zapłacić zachowku dobrowolnie, wtedy osoba uprawniona do zachowku może złożyć pozew do Sądu, aby ten wydał wyrok w tej sprawie. Przed wystąpieniem do Sądu zalecane jest jednak podjęcie rozmów ugodowych. Należy bowiem pamiętać, że wyrok może zapaść różny – od oddalenia powództwa do zasądzenia całej żądanej kwoty. Postępowanie sądowe wiąże się też z kosztami, do których należą: opłata sądowa (5% dochodzonego roszczenia), koszty pomocy prawnej (radcy prawnego, adwokata według stawek określonych w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości), a także – niejednokrotnie bardzo wysokie – koszty sporządzenia opinii przez biegłych rzeczoznawców. Jeżeli nie mamy pewności, że cała kwota nam się należy możemy nie odzyskać wszystkich tych kosztów (w szczególności pomocy prawnej) od strony przeciwnej. Dlatego dobrym rozwiązaniem jest podjęcie przed wystąpieniem do Sądu rozmów ugodowych.
Przedsądowe wezwanie do zapłaty zachowku
Standardowym postępowaniem przed wystąpieniem z pozwem o zachowek powinno być oficjalne – pisemne wezwanie zobowiązanego do jego zapłaty. Pismo takie należy wysłać na adres zobowiązanego listem poleconym za potwierdzeniem nadania, żeby mieć na potrzeby sprawy sądowej dowód, iż podjęte zostały próby pozasądowego rozwiązana sporu. W piśmie należy określić termin zapłaty zachowku (np. 7 dni przy mniejszej kwocie, 14-30 dni przy kwocie bardzo wysokiej, od chwili odebrania wezwania), a także wskazać numer rachunku bankowego, na który kwota powinna zostać zapłacona. Warto wskazać, że jest to ostateczne przedsądowe wezwanie, nawet gdy liczymy jeszcze na rozmowy ugodowe.
Przedsądowe wezwanie do zapłaty zachowku ma trzy zasadnicze zalety.
Po pierwsze, zgodnie z dominującą linią orzecznictwa, od chwili upływu terminu na zapłatę w nim wskazanego (jeżeli został określony rozsądnie) uprawnionemu należą się odsetki ustawowe za opóźnienie od należnej kwoty zachowku. Odsetki te są relatywnie wysokie – w chwili obecnej wynoszą 7% w skali roku. Z uwagi na to, że sprawa o zachowek może trwać kilka lat w razie zasądzenia roszczenia z biegiem czasu uzbierać powinna się dodatkowa całkiem pokaźna kwota z tytułu odsetek.
Po drugie, wysłanie wezwania do zapłaty pozwala wypełnić przewidziane w kodeksie postępowania cywilnego wymaganie wskazania w pozwie, czy strony podjęły próbę pozasądowego rozwiązania sporu. Pozwala też uniknąć ryzyka bycia obciążonym kosztami procesu, gdyby druga strona o żądaniu dowiedziała się dopiero od sądu i zdecydowała się uznać powództwo.
Po trzecie, wezwanie do zapłaty stanowi dobry punkt wyjścia do podjęcia negocjacji i następnie zawarcia ugody w sprawie o zachowek. Obowiązany do zapłaty zachowku w takiej sytuacji uzmysłowi sobie, że nie uniknie problemu i powinien skontaktować się z uprawnionym i spróbować wypracować kompromis. Z tego powodu warto w wezwaniu zaznaczyć, że pozostaje się otwartym na ugodowe załatwienie sporu.
Pozasądowe negocjacje w sprawie zachowku
Negocjacje ugody w sprawie o zachowek można prowadzić samodzielnie lub za pośrednictwem pełnomocników. Ich przebieg zawsze ma charakter indywidualny i zależy od determinacji każdej ze stron, a także ich wiedzy o majątku spadkodawcy, który stanowi podstawę do wyliczenia zachowku.
Jeżeli między stronami istnieją rozbieżności co do wartości majątku pozostawionego przez spadkodawcę (np. nieruchomości), a istnieje wola ugodowego załatwienia sprawy, strony mogą wspólnie zamówić prywatną wycenę od rzeczoznawcy. Wówczas dalsze rozmowy będą bardziej konkretne.
W ramach ustępstw ze strony uprawnionego, które mogą skłonić zobowiązanego do zawarcia ugody, zaproponować można na przykład rozłożenie zapłaty zachowku na raty lub rezygnację z odsetek.
Treść i forma ugody o zachowek
Jeżeli ugoda polega na ustaleniu kwoty pieniężnej, którą zobowiązany zapłaci z tytułu zachowku uprawnionemu, to może zostać zawarta w dowolnej formie. Dla celów dowodowych bezwzględnie zalecane jest jednak, żeby ugoda przybrała formę pisemną. Taki dokument może być nawet bardzo krótki. Najważniejsze żeby został podpisany przez obie strony. Dokument ugody powinien zostać sporządzony w tylu egzemplarzach, ile osób zawarło ugodę.
Ugoda o zachowek może zostać zawarta również w formie aktu notarialnego. Nie jest to jednak warunek konieczny. Ugoda notarialna ma swoje wady i zalety. Z jednej strony skorzystanie z pomocy notariusza pozwala lepiej sformułować postanowienia ugody w sposób zapewniający ich zgodność z prawem. Co więcej, jeżeli mamy wątpliwości, czy zobowiązany wywiąże się z obowiązkiem zapłaty, możemy ustalić, że w ugodzie notarialnej dobrowolnie podda się egzekucji co do tego obowiązku. Wówczas dużo łatwiej jest wyegzekwować należność. Natomiast poważną wadą są koszty notarialne, które mogą w sumie wynieść od kilkuset do kilu tysięcy złotych. W wielu przypadkach znacznie taniej taką ugodę przygotować może radca prawny lub adwokat.
Forma notarialna ugody jest obowiązkowa tylko wówczas, gdy na jej mocy obowiązany do zapłaty zachowku zamiast świadczenia kwoty pieniężnej przeniesie na uprawnionego własność nieruchomości lub udział w niej. Jeżeli przenosimy własność rzeczy ruchomych (np. samochód, sprzęt RTV) wystarczająca jest zwykła forma pisemna.
W treści ugody należy wskazać datę oraz miejsce jej zawarcia, a także oznaczyć strony. Sprecyzować należy po kim należny jest zachowek. W ugodzie wpisujemy imię i nazwisko spadkodawcy, ostatnie miejsce jego zamieszkania oraz datę jego śmierci.
W ugodzie wskazać należy jaką kwotę strony ustaliły jako należną tytułem zachowku. Następnie określić należy jak kwota ta zostanie zapłacona. Jeżeli ma nastąpić to przelewem to należy wskazać numer rachunku bankowego i termin zapłaty, a także ewentualne negatywne konsekwencje, gdyby nie został dotrzymany, np. że w przypadku opóźnienia w płatności uprawnionemu będą należeć się odsetki za opóźnienie. Dopuszczalne jest określenie wysokości tych odsetek w granicach ustawowych (obecnie maksymalnie 14% w skali roku). Jeżeli zapłata zachowku polegać będzie na przekazaniu gotówki w chwili podpisania umowy to warto w treści umowy albo jako załącznik do niej zawrzeć potwierdzenie otrzymania tej kwoty przez uprawnionego.
Niejednokrotnie w ugodzie wskazuje się także jakie przedmioty i nieruchomości, wchodziły w skład majątku spadkowego oraz jaką przedstawiają one wartość. Dzięki tego rodzaju zapisom żadna ze stron nie będzie mogła próbować uchylić się od ugody z powołaniem się na błąd. Niemniej w każdym przypadku jest to trudne, gdy Kodeks Cywilny przewiduje w tym zakresie istotne ograniczenia (zob. art. 918 KC).
W interesie zobowiązanego do zapłaty zachowku jest również to, aby ugoda zawierała tego typu zapis: postanowienia zawarte w niniejszej ugodzie wyczerpują wszystkie roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku po spadkodawcy [należy tu określić tego spadkodawcę]. W ten sposób zobowiązany do zapłaty zachowku będzie miał pewność, że gdy wywiąże się z postanowień zawartych w ugodzie, uwolni się od obowiązku zapłaty zachowku w całości.
Jeżeli ugodę w imieniu strony podpisuje pełnomocnik należy dokładnie sprawdzić, czy dysponuje pełnomocnictwem szczególnym, w którym wprost wskazano, iż uprawniony jest do zawarcia ugody pozasądowej.
W każdym wypadku zalecane jest powierzenie spisania ugody doświadczonemu prawnikowi lub co najmniej skonsultowanie jej treści. Jakkolwiek informacje zamieszczone w Internecie, w tym na tym blogu, mogą okazać się bardzo pomocne, to ostatecznie każda sprawa ma charakter indywidualny i dla uniknięcia ryzyka prawnego należy profesjonalnie skonstruować ugodę.
Ugodę strony mogą zawrzeć także w każdej chwili przed sądem lub mediatorem po wytoczeniu powództwa o zachowek. Jeżeli ugoda została zawarta po rozpoczęciu rozprawy można liczyć na zwrot połowy opłaty od pozwu.
Zalety ugody o zachowek
Podsumowując, zawarcie ugody w sprawie zachowku ma wiele zalet.
Po pierwsze, zawierając ugodę możemy uzyskać zapłatę zachowku lub jego część znacznie wcześniej niż po długotrwałym procesie sądowym. W ramach ugody można postanowić, że wypłata nastąpi w ciągu kilku najbliższych dni.
Po drugie, oszczędzamy własny czas i nie jesteśmy narażeni na stres związany z rozprawami sądowymi, których może być w takiej sprawie co najmniej kilka.
Po trzecie, ugodowe załatwienie sprawy o zachowek może nie narazić na pogorszenie relacji w rodzinie. W przypadku procesu wielu z członków rodziny powoływanych jest na świadków co niejednokrotnie może prowadzić do eskalacji konfliktu.
Po czwarte, jakkolwiek nie brak głosów twierdzących, iż zawarcie ugody w sprawie o zachowek nie jest opłacalne, gdyż z reguły zachowek ustalony ugodą opiewa na kwotę niższą niż ta, która mogłaby zostać zasądzona po przeprowadzeniu postępowania przez sąd, to należy jednak pamiętać, że zawarcie ugody nie wymaga od uprawnionego do zachowku uiszczenia z góry opłaty sądowej za złożenie powództwa, ani innych kosztów sądowych.
Zachęcamy również do zapoznania się z wpisem z dnia 27 czerwca 2018 r. „Dziedziczenie obowiązku zapłaty zachowku”.
Wpis aktualny na dzień: 29 września 2018 r.
r.pr. dr Jakub Pawliczak
dr Małgorzata Wach-Pawliczak