Nowelizacje kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
W ostatnim czasie pisaliśmy o zmianach w KRO, które weszły w życie 30 listopada 2019 r. Znowelizowane zostały przepisy określające terminy na wytoczenie powództw o zaprzeczenie ojcostwa i macierzyństwa, a także ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa.
Jeszcze wcześniej zreformowane zostały inne przepisy filiacyjne. Od 20 września 2019 r., na skutek wejścia w życie ustawy o zmianie KRO i KPC z dnia 16 maja 2019 r. (Dz.U. z 2019 r. poz. 1146), obowiązują nowe regulacje dotyczące ustalania i zaprzeczania pochodzenia dziecka po jego śmierci.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego o sygn. P 33/12
Impulsem do zmian ustawowych był wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 26.11.2013 r. o sygn. P 33/12. Wyrok TK dostępny jest tutaj: https://ipo.trybunal.gov.pl/ipo/Sprawa?cid=2&sprawa=10109
Wyrok dotyczył dwóch pytań zadanych przez sądy, który powzięły wątpliwości co do zgodności z Konstytucją ówczesnego art. 71 KRO, który nie dopuszczał zaprzeczenia ojcostwa po śmierci dziecka. Jak pokazały sprawy rozpoznawane przez sądy, które zwróciły się z pytaniem do TK, regulacja ta prowadziła do oczywiście niesprawiedliwych rozstrzygnięć.
Pierwsza sprawa dotyczyła sytuacji, w której przed sądem pierwszej zaprzeczono pochodzenie bliźniąt od męża matki, lecz przed uprawomocnieniem się orzeczenia jedno z dzieci zmarło. W takiej sytuacji, ojcostwo jednego z nich zostałoby zaprzeczone, a drugiego (zmarłego) już nie. Nie tylko bliźnięta miałby w świetle prawa różnych ojców, ale też rzeczywisty (biologiczny) ojciec nie mógłby żądać ustalenia swojego ojcostwa w stosunku do zmarłego dziecka.
W drugiej sprawie kobieta, po dwóch latach od wyprowadzenia się od męża urodziła dziecko, którego biologicznym ojcem był inny mężczyzna. W związku z tym, że trwała jeszcze sprawa o rozwód to jej mąż był w świetle prawa ojcem dziecka. Zanim rozpoznana została sprawa o zaprzeczenie jego ojcostwa dziecko zmarło. W konsekwencji niedopuszczalne byłoby zaprzeczenie ojcostwa, a w konwencji także ustalenie ojcostwa mężczyzny, od którego dziecko biologiczne pochodziło.
Trybunał Konstytucyjny uznał, że bezwzględny zakaz zaprzeczania ojcostwa po śmierci dziecka nie znajduje usprawiedliwienia. Na skutek wyroku Trybunału derogowany (uchylony) został przewidujący takie ograniczenie art. 71 KRO, lecz pozostały w systemie prawa jego odpowiedniki dotyczący zakazu zaprzeczenia macierzyństwa – art. 61[15] KRO oraz ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa – art. 83 KRO. Ze względu na trudną i wrażliwą społecznie problematykę pełne wykonanie wyroku TK zajęło ustawodawcy aż 6 lat.
Zmiany od 20 września 2019 r.
Od 20 września 2019 r. zasadą jest, że po śmierci dziecka nie jest dopuszczalne ustalenie ani zaprzeczenie jego pochodzenia, lecz tym razem przewidziano już od niej wyjątki.
Po pierwsze, ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa lub macierzyństwa oraz ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa jest dopuszczalne, gdy dziecko zmarło już po wytoczeniu powództwa. Wówczas sprawa toczy się dalej. Jeżeli to dziecko wytoczyło powództwo, sprawę kontynuować mogą jego zstępni (dzieci, wnuki).
Po drugie, dopuszczalne jest wytoczenia powództwa o ustalenie ojcostwa lub macierzyństwa, jeżeli dziecko zmarło przed osiągnięciem pełnoletności. Powództwo należy jednak wytoczyć do dnia, w którym dziecko osiągnęłoby pełnoletność. Pozywa się wówczas zamiast dziecka kuratora ustanowionego przez sąd opiekuńczy.
Jeżeli uznanie ojcostwa nastąpiło po śmierci dziecka, powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa powinno być wytoczone nie później niż do dnia, w którym dziecko osiągnęłoby pełnoletność, przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy.
Po śmierci dziecka nie jest jednak dopuszczalne wytoczenie przez matkę lub mężczyznę uznawanego z ojca nowego powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa ani ojcostwa. W konsekwencji powstają wątpliwości, czy ustawodawca właściwie wykonał wyrok Trybunału Konstytucyjnego. Nie jest wykluczone, że problem ten ponownie trafni do sądu konstytucyjnego.
Po trzecie, odmienne zasady dotyczą prokuratora. Prokurator nie ma ograniczeń czasowych co do ustalania ojcostwa ani macierzyństwa. Powództwo takie może wytoczyć też po śmierci dziecka. Ograniczenia znajdują zastosowanie przy kwestionowaniu pochodzenia dziecka. Jeżeli dziecko zmarło przed osiągnięciem pełnoletności, prokurator może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa lub ojcostwa, a także o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa do dnia, w którym dziecko osiągnęłoby pełnoletność. Wytoczenie przez prokuratora takiego powództwa nie jest dopuszczalne, jeżeli dziecko zmarło po osiągnięciu pełnoletności.
Ustawa zmieniająca dostępna jest tutaj:
http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20190001146
Stan prawny na: 5 grudnia 2019 r.
r.pr. dr Jakub Pawliczak