W przypadku, gdy dziecko pochodzi z małżeństwa nie trzeba podejmować żadnych kroków prawnych, aby dowodzić ojcostwa – obowiązuje bowiem domniemanie, że mąż jest ojcem dziecka. Inaczej jest, gdy rodzice dziecka nie pozostają w formalnym związku. Wówczas, mężczyzna, który chce uzyskać prawa rodzicielskie musi złożyć odpowiednie oświadczenie przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego.
Jednakże, mężczyzna, który uznał ojcostwo, wcale nie musi być faktycznie jego ojcem. Składając oświadczenie mógł być pod wpływem błędu. Nie zawsze ojcostwa pewna musi być też matka dziecka.
A zatem czy można „cofnąć” oświadczenie o uznaniu ojcostwa? Jakie kroki prawne może podjąć mężczyzna, który uznał ojcostwo lub matka dziecka? Czy obowiązują ograniczenia czasowe? Odpowiedzi na powyższe pytania należy szukać przede wszystkim w Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym oraz orzecznictwie Sądu Najwyższego.
Kto i kiedy może wytoczyć powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa?
Jeżeli dziecko uznał mężczyzna, który nie jest jego biologicznym ojcem, jedyną drogą do zakwestionowania powstałego w wyniku uznania stosunku ojcostwa jest wytoczenie powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa.
Powództwo takie mogą wytoczyć tylko wskazane w ustawie osoby bezpośrednio i osobiście zainteresowane, tj.:
a) Mężczyzna, który uznał ojcostwo. Może on wytoczyć powództwo w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi W razie uznania ojcostwa przed urodzeniem się dziecka już poczętego, bieg tego terminu nie może rozpocząć się przed urodzeniem się dziecka.
Warto również podkreślić, że zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego (wyr. SN z 19.4.2012 r., IV CSK 459/11, OSNC 2012, Nr 10, poz. 122) z powództwem o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa (art. 78 § 1 KRO) wstąpić może także mężczyzna, który już uznając ojcostwo wiedział, że nie jest ojcem dziecka. Wówczas termin 6 miesięcy biegnie od chwili złożenia oświadczenia o uznaniu ojcostwa.
b) Matka dziecka. Może one wytoczyć powództwo w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedziała się, że mężczyzna, który uznał ojcostwo nie jest jego ojcem (art. 79 KRO).
c) Dziecko. Z żądaniem tym dziecko może wystąpić jednak dopiero po dojściu do pełnoletności, nie później jednak niż w ciągu trzech lat od jej osiągnięcia.
d) Prokurator, jeżeli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego.
Kogo należy pozwać?
Zależy to od tego, kto występuje z powództwem, a mianowicie:
- jeśli powodem jest ojciec, należy pozywać matkę oraz dziecko (lub samo dziecko, jeśli matka nie żyje),
- jeśli powodem jest matka, należy pozywać ojca oraz dziecko (lub samo dziecko, jeśli ojciec nie żyje),
- jeśli powodem jest dziecko, należy pozywać matkę oraz ojca (lub samego ojcu, jeśli matka nie żyje). Jeżeli mężczyzna ten nie żyje, powództwo powinno być wytoczone przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy.
Śmierć dziecka a powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa
Co do zasady po śmierci dziecka nie jest dopuszczalne ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa.
Jeżeli uznanie ojcostwa nastąpiło po śmierci dziecka, można wytoczyć powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa. Powództwo to powinno być wytoczone nie później niż do dnia, w którym dziecko osiągnęłoby pełnoletność. Powództwo wytaczamy przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy na miejsce dziecka.
Właściwość sądu
Sprawy o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa należą do właściwości sądu rejonowego (wydział rodzinny i nieletnich), miejsca zamieszkania pozwanych. Opłata od powództwa wynosi 200 zł.
Wyrok ustalający bezskuteczność uznania ojcostwa
Wyrok ustalający bezskuteczność uznania ojcostwa wywiera skutki z mocą wsteczną, tj. od chwili uznania. Na tej podstawie należy przyjąć, że mężczyzna, który niezgodnie z rzeczywistym stanem rzeczy uznał ojcostwo, nigdy nie był ojcem dziecka. A zatem nie miał prawa do dziedziczenia po dziecku, ani dziecko do dziedziczenia po nim. W orzecznictwie nie jest jasne, czy po ustaleniu bezskuteczności uznania ojcostwa można żądać zwrotu świadczonych na dziecko alimentów. Należy przyjąć, że teoretycznie nie jest to wykluczone, lecz w praktyce bardzo trudne do uzyskania.
Ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa a ustalenie nieistnienia uznania ojcostwa
Od ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa odróżnić należy powództwo o ustalenie nieistnienia uznania ojcostwa wytaczane na podstawie art. 189 KPC. To ostatnie ma zastosowanie, jeżeli uznanie ojcostwa nastąpiło z naruszeniem wymagań prawem przewidzianych, np. ojcostwo uznał mężczyzna, który nie ukończył lat 16, a mimo tego kierownik urzędu stanu cywilnego sporządził akt urodzenia dziecka.
Problem medycznie wspomaganej prokreacji (in vitro)
Na zakończenie wskazać należy, że inne zasady rządzą uznaniem i ustaleniem bezskuteczności uznania ojcostwa w związku z poddaniem się przez parę zabiegowi medycznie wspomaganej prokreacji z wykorzystaniem komórki rozrodczej od anonimowego dawcy. Jeżeli para pozostaje w związku nieformalnym przed zabiegiem konieczne jest uznanie niejako „z góry” ojcostwa tego dziecka przez partnera przyszłej matki, mimo że wszyscy mają pełną świadomość, że nie jest on ojcem biologicznym dziecka. Jest to szczególny rodzaj fikcji prawnej. Jeżeli następnie w wyniku zabiegu medycznego urodzi się dziecko, mężczyzna, który je uznał przed urodzeniem, nie może żądać ustalenia bezskuteczności tego uznania (art. 811 KRO). Przepis ten związany jest z założeniem, że również w przypadku zabiegów in-vitro każde dziecko powinno mieć matkę i ojca.
Wpis aktualny na dzień: 29.10. 2018 r.
dr Małgorzata Wach-Pawliczak
r.pr. dr Jakub Pawliczak
Zapraszamy również do lektury wpisów nt. sposobów uznania ojcostwa: https://wach-pawliczak.pl/uznanie-ojcostwa-dziecka-jak-ustalic-ojcostwo-czesc-ii/
Jak ustalić ojcostwo? – część I Domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki i jego zaprzeczenie
