Formy testamentów
Testament należy do czynności prawnych o wysokim stopniu sformalizowania. Musi zostać sporządzony w formie przewidzianej prawem, z zachowaniem wszystkich wymogów ustawowych. Niezachowanie odpowiedniej formy pociąga za sobą nieważność dokonanej czynności (art. 958 KC). Dlatego sporządzając testament zachować należy staranność i wybrać jego odpowiednią formę.
Prawo polskie wyróżnia dwie kategorie testamentów: zwykłe i szczególne. Do testamentów zwykłych zaliczamy: testament własnoręczny (tzw. holograficzny – art. 949 KC), testament notarialny (art. 950 KC) oraz testament urzędowy (tzw. allograficzny – art. 951 KC). Ważność tych testamentów nie jest ograniczona w czasie. Z kolei do testamentów szczególnych należą: testament ustny (art. 952 KC), tzw. testament podróżny (art. 953 KC) oraz testament wojskowy (art. 954 KC). Testamenty szczególne sporządzić można tylko w wyjątkowych okolicznościach i mają ograniczoną moc czasową – zachowują ważność co do zasady tylko przez 6 miesięcy od ustania okoliczności, które usprawiedliwiły ich sporządzenie (np. obawa rychłej śmierci). Jeżeli w tym czasie nie dojdzie do spadkobrania testament szczególny traci moc (nie wywołuje żadnych skutków).
Zalety testamentu notarialnego
Najbardziej niezawodną oraz polecaną formą sporządzenia testamentu jest akt notarialny. Za sporządzeniem testamentu notarialnego przemawiają co najmniej cztery zasadnicze grupy argumentów:
Po pierwsze, testament sporządzany jest w kancelarii notarialnej – przy udziale notariusza, który ma duże doświadczenie w tych kwestiach oraz dysponuje wiedzą fachową. Notariusz jest w stanie przełożyć ostatnią wolą testatora (czyli sporządzającego testament) na odpowiednią terminologię prawniczą, co wbrew pozorom nie należy do najprostszych zadań nawet dla profesjonalisty. Notariusz może także odpowiednio doradzić testatorowi, np. w zakresie powołania spadkobiercy, dopuszczalność i sposobu wydziedziczenia bliskich, ustanowienia zapisów, poleceń, wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia. Udział odpowiednio wykwalifikowanego i doświadczonego notariusza chroni testatora przed dokonaniem rozrządzeń sprzecznych z prawem, jak również przed nieprecyzyjnym sformułowaniem ostatniej woli.
Po drugie, forma aktu notarialnego zapewnia testatorowi najdalej idącą pewność, że testament nie zostanie unieważniony. Testament w tej formie, sporządzany przy udziale osoby zaufania publicznego, ma moc dokumentu urzędowego. Notariusz powinien ocenić stan psychiczny swojego klienta i w przypadku stwierdzenia przeciwskazań do sporządzenia testamentu, odmówić dokonania czynności notarialnej. A zatem jeżeli notariusz pozwoli na sporządzenie testamentu w formie aktu notarialnego, już sam fakt jego sporządzenia stanowi jeden z możliwych dowodów na to, że testator działał świadomie. Ponadto sformalizowany sposób sporządzenia testamentu, przy udziale notariusza (w szczególności w kancelarii notarialnej), na ogół zabezpiecza spadkodawcę przed niepożądanymi wpływami osób trzecich. Podkreślić należy, że sporządzenie testamentu w formie aktu notarialnego nie wyklucza jego unieważnienia, albowiem notariusz nie jest biegłym, który może jednoznacznie ocenić, czy spadkodawca działał w pełni świadomie i swobodnie. Jednakże unieważnienie testamentu notarialnego zdarza się zdecydowanie rzadziej niż w przypadku innych form testamentu.
Po trzecie, oryginał testamentu notarialnego przechowywany jest w kancelarii notarialnej. Testatorowi wydaje się wypis aktu notarialnego. Wypis otrzymać mogą również osoby, dla których zastrzeżono w akcie prawo jego otrzymania oraz następcy prawni tych osób i testatora. Wypisy mają wprawdzie moc oryginału, ale nim nie są. Osoby trzecie nie mogą oryginału testamentu zniszczyć, podrobić, czy też przerobić. Co więcej, notariusz zawsze pyta, czy testator chciałby, aby testament zarejestrowany został w Notarialnym Rejestrze Testamentów (tzw. NORT). Wpisane testamentu do rejestru jest dobrowolne i bezpłatne. Wpisaniu podlegają jedynie najbardziej podstawowe dane – przede wszystkim fakt sporządzenia testamentu oraz miejsce jego przechowywania (jest to rejestr o charakterze poszukiwawczym). Rejestr nie zawiera treści testamentu. Po śmierci spadkodawcy, każdy kto dysponuje aktem zgonu zmarłego może udać się do dowolnej kancelarii notarialnej w całej Polsce i sprawdzić, czy zmarły sporządził testament notarialny. Poszukiwanie testamentu w rejestrze kosztuje ok. 100-150 zł. Z uwagi na to, że wpisanie testamentu notarialnego do rejestru nie jest obowiązkowe, negatywny wynik poszukiwań nie daje pewności, że testament nie został sporządzony. Notarialny rejestr testamentów uruchomiany został 5 października 2011 r.
Po czwarte, zaletą testamentu notarialnego są relatywnie nieduże koszty jego sporządzenia (w porównaniu chociażby do porady prawnej o tym stopniu skomplikowania) oraz elastyczność notariusza, który – jeżeli przemawiają za tym „szczególne okoliczności” (jak np. ciąża, choroba, niedołężność) – może w celu sporządzenia testamentu udać się do miejsca pobytu testatora (np. jego domu, szpitala). Zgodnie rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości w sprawie taks notarialnych, maksymalne stawki pobierane przez notariusza za sporządzenie i odwołanie testamentu kształtują się następująco:
- testament wyłącznie z powołaniem spadkobiercy – 50 zł;
- testament zawierający zapis, polecenie lub pozbawienie uprawnionego prawa do zachowku – 150 zł;
- testament zawierający zapis windykacyjny – 200 zł;
- odwołanie testamentu –30 zł.
Jeżeli sporządzenie testamentu notarialnego następuje poza kancelarią notarialną, koszt dokonania czynności może wzrosnąć. Notariusz ma bowiem prawo do pobrania dodatkowego wynagrodzenia. Kwota, o którą może być zwiększone wynagrodzenie za dokonanie czynności notarialnej poza kancelarią notarialną wynosi 50 zł (testament sporządzony w porze dziennej) lub 100 zł (testament sporządzony w porze nocnej) – za każdą godzinę niezbędną do dokonania tej czynności od opuszczenia kancelarii do powrotu. Za porę dzienną liczy się czas między godziną 8 a 20.
Jak przebiega sporządzenie testamentu notarialnego?
Żeby sporządzić testament notarialny najlepiej telefonicznie umówić się z notariuszem na termin. Na ogół wystarczające jest jedno spotkanie. Czasami mogą być to dwa spotkania – podczas pierwszego notariusz zbiera od testatora niezbędne informacje. Na ich podstawie przygotowuje projekt testamentu, który jest dopracowywany podczas drugiego spotkania.
Sporządzenie testamentu w normalnym toku rzeczy odbywa się w kancelarii notarialnej w obecności notariusza oraz testatora, przy zachowaniu należytych procedur. Notariusz ma obowiązek potwierdzić tożsamość testatora (sprawdzić dokument tożsamości). Notariusz na ogół zadaje też na początku spotkania kilka ogólnych pytań (np. o samopoczucie, cel wizyty), żeby sprawdzić, czy spadkodawca jest w swoich działaniach świadomy i swobodny, a zatem może sporządzić ważny testament. Następnie notariusz na podstawie dyspozycji klienta sporządza dla niego testament. Akt notarialny powinien zostać odczytany testatorowi i przez niego podpisany w obecności notariusza.
Kodeks cywilny nie określa wprost wymagań formalnych, jakim ma odpowiadać testament notarialny, dlatego zastosowanie znajdują ogólne wymogi dotyczące aktów notarialnych. Tym
samym testament notarialny powinien przede wszystkim zawierać:
1) dzień, miesiąc i rok sporządzenia, a w razie potrzeby lub na żądanie testatora – godzinę i minutę rozpoczęcia i podpisania aktu;
2) miejsce sporządzenia aktu;
3) imię, nazwisko i siedzibę kancelarii notariusza, a jeżeli akt sporządziła osoba wyznaczona do zastępstwa notariusza lub upoważniona do dokonywania czynności notarialnych – nadto imię i nazwisko tej osoby;
4) imiona, nazwisko, imiona rodziców i miejsce zamieszkania testatora;
5) oświadczenia testatora (tj. jego ostatnią wolę);
6) stwierdzenie, na żądanie testatora, faktów i istotnych okoliczności, które zaszły przy spisywaniu aktu;
7) stwierdzenie, że akt został odczytany, przyjęty i podpisany;
8) podpis testatora oraz notariusza.
Jeżeli testator nie umie pisać, notariusz stwierdza, że nie podpisał on aktu i podaje z jakich powodów to nastąpiło.
Obowiązkiem notariusza jest również sprawdzenie, czy treść dokonanej czynności jest dokładnie znana i zrozumiała dla testatora będącego osobą głuchą lub głuchoniemą oraz umieszczenia o tym wzmianki w treści dokumentu. Niedopełnienie tego obowiązku przez notariusza pociąga za sobą nieważność testamentu (tak uchwała Sądu Najwyższego z 19 lipca 2001 r., III CZP 36/01, OSNC 2002, Nr 1, poz.7).
Jak odwołać testament?
Na zakończenie warto rozważyć, jak odwołać testament notarialny? W tym celu najlepiej udać się do notariusza, który testament przechowuje i sporządzić akt odwołania testamentu. Taki akt notarialny na ogół ogranicza się do stwierdzenia, że testator sporządzony testament odwołuje. Odwołanie testamentu notarialnego możliwe jest także przez sporządzenie nowego testamentu, w jakiejkolwiek formie, z którego treścią nie da się pogodzić dotychczasowego testamentu (np. powołanie innego spadkobiercy do całości spadku w nowym testamencie). Ten nowy testament najlepiej jednak również sporządzić w formie aktu notarialnego.
Innym sposobem odwołania testamentu jest jego zniszczenie z takim zamiarem. Powstaje jednak pytanie, jak jest to w ogóle możliwe w przypadku testamentu notarialnego, którego oryginał przechowuje i nikomu nie wydaje notariusz. Na pytanie to odpowiedział niedawno Sąd Najwyższy. W postanowieniu z 6 sierpnia 2015 r. (V CSK 635/14) podkreślono, że „odwołanie testamentu sporządzonego w formie aktu notarialnego może nastąpić przez świadome zniszczenie przez spadkodawcę wypisu aktu notarialnego zawierającego testament”. Jeżeli wydano kilka wypisów testamentu, wystarczające jest zniszczenie z takim zamiarem jednego z nich. Uzasadniając takie stanowisko Sąd Najwyższy powołał się na podstawową dla prawa spadkowego zasadę swobody testowania, na którą składa się także swoboda odwołania testamentu.
Wpis aktualny na dzień: 22 maja 2018 r.
r.pr. dr Jakub Pawliczak
dr Małgorzata Wach-Pawliczak