Małżeństwa międzynarodowe – problemy prawne
Coraz częściej zawierane są małżeństwa międzynarodowe (tzw. binacjonalne). Prawo rozumie przez nie związki, w których małżonkowie mają różne obywatelstwa. W przypadku obywateli polskich liczba małżeństw zawieranych obcokrajowcami istotnie zwiększyła się po przystąpieniu kraju do Unii Europejskiej, w szczególności w związku ze wzmożoną emigracją zarobkową. Najpoważniejsze problemy prawne w związkach międzynarodowych zaczynają się pojawiać, gdy dochodzi do rozpadu sformalizowanej relacji. Powstaje wówczas szereg pytań:
1) Do Sądu jakiego państwa można wystąpić o rozwód z obcokrajowcem (problem jurysdykcji)? Czy zawsze można to zrobić w kraju pochodzenia (np. w Polsce)?
2) Jakie prawo Sąd zastosuje do rozwiązania małżeństwa (problem prawa właściwego)? W jaki sposób Sąd ustali treść prawa obcego?
3) Czy jednocześnie z rozwodem Sąd będzie mógł orzekać o sprawach dotyczących wspólnych dzieci małżonków oraz alimentach na dzieci i dla byłego małżonka?
Każde z tych zagadnień wymaga odrębnego omówienia, a dotyczące tej problematyki wpisy będą sukcesywnie pojawiać się na Blogu. Celem pierwszego wpisu jest udzielenie odpowiedzi na zagadnienie wstępne: do jakiego Sądu można złożyć pozew o rozwód z obcokrajowcem?
Jurysdykcja rozwodowa – definicja
Jurysdykcja to prawo Sądu orzekającego w danym państwie do rozstrzygnięcia przedłożonej mu sprawy. Nie w każdej bowiem sprawie można zwrócić się do dowolnego Sądu. Swoboda stron w tym zakresie jest limitowana przez prawo, albowiem pełna dowolność mogłaby prowadzić do nadużyć (tzw. forum shopping). Tym samym rozpoznając sprawę rozwodową z tzw. elementem obcym Sąd powinien w pierwszej kolejności (tj. przed przystąpieniem do jej merytorycznego rozstrzygania), ustalić kwestię formalną – czy ma jurysdykcję, czyli prawo do osądzenia danej sprawy. Sąd jurysdykcję może mieć w całości (np. rozwód wraz ze sprawami dotyczącymi dzieci i alimentów), w części (np. wyłącznie rozwód) albo jej nie mieć.
Zarówno według prawa unijnego, jak i polskiego, Sąd z urzędu (niezależnie od woli stron) obowiązany jest sprawdzać na każdym etapie postępowania, czy ma jurysdykcję. Prawo polskie przewiduje, że brak jurysdykcji stanowi przyczynę nieważności postępowania (art. 1099 KPC).
Sąd właściwy w sprawie rozwodowej – decyduje prawo unijne
We wszystkich państwa Unii Europejskiej z wyjątkiem Danii, jurysdykcję w sprawach małżeńskich określają przede wszystkim przepisy rozporządzenia Rady nr 2201/2003 z 27 XI 2003 r. (tzw. rozporządzenie Bruksela IIbis). Rozporządzenie to stosuje się w sprawach cywilnych odnoszących się m.in. do rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa. Co istotne, przepisy te znajdują zastosowanie niezależnie od tego, czy rozwodzi się obywatel Unii Europejskiej i niezależnie od tego z obywatelem jakiego państwa się rozwodzi. Innymi słowy, rozporządzenie ma charakter uniwersalny.
Reguły dotyczące ustalania jurysdykcji rozwodowej są dość skomplikowane, dlatego zostaną przytoczone w znacznym uproszczeniu.
Zgodnie z art. 3 unijnego rozporządzenia, w sprawach dotyczących rozwodu, separacji lub unieważnienia małżeństwa, właściwe są sądy Państwa Członkowskiego Unii, na którego terytorium:
– małżonkowie zwykle zamieszkują, lub
– małżonkowie ostatnio zwykle zamieszkiwali, jeśli jeden z nich nadal tam zamieszkuje, lub
– pozwany zwykle zamieszkuje, lub
– w przypadku wspólnego wniosku, którykolwiek z małżonków zwykle zamieszkuje, lub
– składający wniosek zwykle zamieszkuje, jeśli mieszkał tam przynajmniej rok bezpośrednio przed złożeniem wniosku, lub
– składający wniosek zwykle zamieszkuje, jeśli mieszkał tam przynajmniej sześć miesięcy bezpośrednio przed złożeniem wniosku i jest obywatelem danego Państwa Członkowskiego lub
– którego obywatelami są oboje małżonkowie.
W konsekwencji przepisy unijne opierają jurysdykcję w sprawach małżeńskich na dwóch równorzędnych łącznikach – zwykłego zamieszkania (pobytu) lub obywatelstwa małżonków. Do rozpoznania takich spraw kompetentne są zatem nie tylko sądy państwa, w którym pozwany ma zwykły pobyt, lecz także państwa, w którym – przy zaistnieniu dodatkowych okoliczności (m.in. okresu przebywania, obywatelstwa lub związku z ostatnim wspólny miejscem pobytu) – zwykły pobyt ma powód. W sprawach małżeńskich jurysdykcję mają również sądy państwa, którego oboje małżonkowie są obywatelami.
Jeżeli występuje którakolwiek ze wskazanych powyżej sytuacji, powództwo rozwodowe można złożyć do Sądu wyznaczonego przez omówione łączniki. W danych okolicznościach mogą być to Sądy nawet kilku państw.
Kiedy do ustalenia Sądu właściwego zastosowanie znajdzie prawo polskie lub umowy międzynarodowe?
Unijne rozporządzenie nr 2201/2003, w zakresie swojego zastosowania, wyłącza korzystanie przez sąd krajowy z regulacji jurysdykcyjnej przewidzianej w art. 1103 i 11031 KPC. W przepisy prawa polskiego, w porównaniu z normami unijnego rozporządzenia, w praktyce nie znajdują zbyt często zastosowania. W pewnych sytuacjach wykorzystywane mogą być w przypadku spraw pozwanych niebędacych obywatelami, któregoś z państw członkowskich Unii Europejskiej lub niezamieszkujących zwykle w żadnym państwie Unii. Ponadto regulacje jurysdykcyjne przewidziane w KPC ustępują przepisom umów międzynarodowych. Podstawowe znaczenie mają jednak omówione powyżej regulacje europejskie.
Co gdy małżonkowie zamieszkiwali na stałe za granicą, a jedno z nich chciałoby złożyć pozew rozwodowy do Sądu polskiego?
Jeżeli małżonkowie zamieszkiwali za granicą, a jedno z nich chciałoby złożyć pozew rozwodowy w Polsce, istotne znaczenie mają ich obywatelstwa. Jeżeli oboje mają obywatelstwo polskie (nawet jako jedno z dwóch) każde z nich może pozwać drugiego przed Sąd polski. Jak wygląda sytuacja, gdy jedno z małżonków ma obywatelstwo polskie, a drugie obce? Wówczas możemy pozwać obcokrajowca przed Sąd polski tylko jeżeli mieszkamy w Polsce co najmniej przez sześć miesięcy bezpośrednio przed złożeniem pozwu. W tym wypadku chodzi o miejsce zwykłego zamieszkania (pobytu), które rozumiane jest jako centrum aktywności życiowej. Nie jest wystarczające samo zameldowanie w Polsce ani wola życia w kraju, jeżeli faktycznie żyjemy (np. pracujemy przez dłuższy czas) za granicą.
Kto pierwszy ten lepszy
W sprawach międzynarodowych może dojść do sytuacji, gdy jeden z małżonków złożył powództwo rozwodowe w określonym państwie Unii Europejskiej, a drugi w innym W takiej sytuacji właściwy do orzeczenia rozwodu właściwy jest Sąd, przed którym wytoczono pierwsze powództwo, o ile nastąpiło to zgodnie z przepisami unijnego rozporządzenia. Jeżeli pierwszy Sąd uzna się za właściwy, to drugi stwierdza brak swej właściwości.
Jakie Sądy najlepiej rozstrzygają międzynarodowe sprawy rozwodowe?
Na pytanie to nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Należy bowiem pamiętać, że inną kwestią jest to, jaki sąd jest właściwy do rozpoznana sprawy, a inną – jakie prawo (własne czy obce) Sąd ten zastosuje! Coraz częściej zdarza się bowiem, że Sąd, do którego złożony zostanie pozew rozwodowy, będzie musiał zastosować prawo innego państwa decydując, czy małżeństwo może zostać rozwiązane. Na ogół najbardziej sprawne i przewidywalne są postępowania przed Sądem, który stosuje prawo krajowe (własne). Na ogół jednak od sprawności postępowania ważniejszy jest jego wynik. W sprawach międzynarodowych kluczem do sukcesu może być planowanie rozwodu, które – w granicach wyznaczonych przez obowiązujące przepisy – pozwala na wybór najbardziej korzystnego Sądu i prawa. Przed podjęciem decyzji w takiej sprawie zalecane jest zasięgnięcie porady Kancelarii Prawnej z doświadczeniem w międzynarodowych sprawach rodzinnych.
W najbliższym czasie na Blogu odpowiemy na pytanie: jakiego państwa prawo Sąd zastosuje orzekając o rozwodzie z obcokrajowcem?
Zob. także: J. Pawliczak, Rozwiązanie małżeństwa na podstawie prawa obcego a orzekanie o winie rozkładu pożycia, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” nr 4/2017; J. Pawliczak, komentarz do art. 56, [w:] Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy, Komentarz, pod. red. K. Osajdy, Warszawa 2017, wyd. C.H. Beck.
Wpis aktualny na dzień: 15 lipca 2018 r.