Pozbawienie władzy rodzicielskiej jest najdalej idącym środkiem ingerencji sądu opiekuńczego w sferę stosunków między rodzicami a dziećmi. Przez zastosowanie tego środka rodzic traci swoje uprawnienia względem dziecka.
Co to jest władza rodzicielska?
Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie zawiera definicji władzy rodzicielskiej. Powszechnie przyjmuje się, że władza rodzicielska to kompleks wzajemnie ze sobą powiązanych praw i obowiązków rodziców w stosunku do osoby i majątku dziecka, a także jego reprezentowanie przed organami państwowymi oraz innymi podmiotami.
Komu przysługuje władza rodzicielska?
Władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom. Powstanie tej władzy i jej istnienie jest niezależne od tego, czy rodzice pozostają w związku małżeńskim, czy też nie. Zakres władzy rodzicielskiej jest dla obojga rodziców jednakowy i każdemu z nich przysługuje pełnia władzy nad dzieckiem, chyba że doszło do ingerencji Sądu w jej sprawowanie.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej (definicja).
Pozbawienie władzy rodzicielskiej oznacza utratę ogółu praw i obowiązków, jakie składają się na władzę rodzicielską, tj. w zakresie pieczy, reprezentacji i zarządu majątkiem małoletniego. Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie powoduje natomiast ustania innych obowiązków rodziców wobec dziecka i praw, jakie im z tytułu stosunku rodzicielskiego przysługują. Osoba pozbawiona władzy rodzicielskiej zobowiązana jest dalej alimentować dziecko. Nie traci też prawa do kontaktów z dzieckiem, jednakże w razie konfliktu między rodzicami zakres i formę tych kontaktów ustali Sąd. Z uzasadnionych względów Sąd może również zakazać rodzicowi kontaktów z dzieckiem.
Jeżeli jeden z rodziców został pozbawiony władzy rodzicielskiej przysługuje ona w pełni drugiemu. Gdy pozbawieni zostali oboje rodzice konieczne jest ustanowienie opiekuna dla dziecka. Po pozbawieniu władzy rodzicielskiej nie jest także wymaga zgoda takiego rodzica na ewentualną adopcję dziecka.
Jak można pozbawić rodzica władzy rodzicielskiej?
O pozbawieni władzy rodzicielskiej może orzec tylko sąd, jeśli zaistnieją określone w art. 111 § 1 i § 1a KRO przyczyny. Do pozbawienia władzy rodzicielskiej może dojść poprzez złożenie wniosku o pozbawienie władzy rodzicielskiej do sądu rejonowego (wydział rodzinny). Sądem właściwym miejscowo jest sąd rejonowy miejsca zamieszkania dziecka.
Opłata od wniosku o pozbawienie władzy rodzicielskiej wynosi 40 zł. Uczestnikami postępowania są oboje rodzice. Sprawa rozpatrywana jest w trybie nieprocesowym i może zostać wszczęta zarówno na wniosek rodziców, jak i przez Sąd z urzędu, np. po zawiadomieniu sądu przez policję, że dobro dziecka jest zagrożone.
Rodzic może zostać pozbawiony władzy rodzicielskiej wyłącznie nad dzieckiem małoletnim. Z chwilą uzyskania pełnoletności władza rodzicielska bowiem wygasa.
Jakie są przyczyny pozbawienia władzy rodzicielskiej?
Pozbawienie władzy rodzicielskiej powinno nastąpić, jeśli:
- zachodzi trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej;
- rodzic nadużywa władzy rodzicielskiej;
- rodzic rażąco zaniedbuje obowiązki względem dziecka;
- nie ustają przyczyny umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej, mimo udzielonej rodzicom pomocy, w szczególności ze względu na trwałe nieinteresowanie się przez rodzica dzieckiem.
W przypadku trzech pierwszych przesłanek posłużenie się przez ustawodawcę słowami „sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej” oznacza obligatoryjność zastosowania tego środka. Innymi słowy, w takich sytuacjach Sąd zobowiązany jest interweniować i pozbawić rodzica władzy rodzicielskiej. W odniesieniu do czwartej przesłanki sformułowanie „sąd może pozbawić” oznacza możliwość bardziej elastycznej oceny sytuacji rodzinnej.
Trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej
Przeszkoda trwała to taka, która według rozsądnego przewidywania będzie istniała przez długi czas, niedający się ustalić albo wprawdzie możliwy do przewidzenia, ale obejmujący długi okres, z reguły wieloletni. Wśród trwałych przeszkód w wykonywaniu władzy rodzicielskiej najczęściej wskazuje się: zaginięcie tego z rodziców, co do którego Sąd orzeka pozbawienie władzy rodzicielskiej; jego wyjazd na stałe lub nawet na czas nieokreślony za granicę; pobyt w zakładzie karnym w celu odbycia długotrwałej kary; długotrwały pobyt w zakładzie leczniczym. Trwała przeszkoda może także wystąpić z przyczyny niezawinionej przez rodzica, np. z powodu bardzo ciężkiej i przewlekłej choroby, która uniemożliwia zajmowanie się dzieckiem.
Nadużywanie władzy rodzicielskiej
Nadużywanie władzy rodzicielskiej polega na wysoce nagannym zachowaniu się rodzica wobec dziecka. Do takich sytuacji zalicza się m.in.: uprawianie przestępczego procederu z udziałem dziecka (np. utrzymywanie się z kradzieży); karcenie dziecka; wykorzystywanie dziecka do czynów nierządnych, w tym nakłanianie do uprawiania prostytucji.
Rażące zaniedbywanie obowiązków względem dziecka
Zaniedbywanie obowiązków względem dziecka jest jedną z najczęstszych przyczyn pozbawienia władzy rodzicielskiej. Nie każde jednak zaniedbywanie obowiązków względem dziecka będzie przez Sąd uznane za rażące. Powinno być to zaniedbywanie poważne lub wprawdzie zaniedbywanie o mniejszej wadze, lecz nacechowane nasileniem złej woli, uporczywością i niepoprawnością (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z 19 czerwca 1997 r., III CKN 122/97). Zaniedbania te mogą polegać na porzuceniu dziecka lub dopuszczeniu się istotnych zaniechań wychowawczych, związanych np. z nieposyłaniem dziecka do szkoły, brakiem reakcji na jego działalność przestępczą, brakiem starań o jego żywienie i higienę. Zdarza się też, że rodzić w ogóle nie utrzymuje kontaktów z dzieckiem i jeżeli ten stan nie występuje z winy drugiego rodzica to jest również przesłanką pozbawienia władzy rodzicielskiej, nawet jeżeli świadczone są regularnie alimenty.
Nieinteresowanie się dzieckiem umieszczonym w pieczy zastępczej
Sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli poprawa sytuacji opiekuńczej w rodzinie nie nastąpiła po umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej. W szczególności dotyczy to sytuacji, w której rodzic zamiast pracować nad swoimi relacjami z dzieckiem przestał się nim interesować.
Spory między rodzicami
Wszelkiego rodzaju spory między rodzicami, w szczególności na tle wykonywania władzy rodzicielskiej, nie stanowią wystarczającej podstawy do jej pozbawienia, chyba że jedno z rodziców dopuściło się zachowań lub zaniechań rażąco nagannych, które wywierają zdecydowanie ujemny wpływ na zdrowie fizyczne lub psychiczne dziecka.
Wpis aktualny na dzień: 3 sierpnia 2018
r.pr. dr Jakub Pawliczak
dr Małgorzata Wach-Pawliczak