Czy dziecko może odziedziczyć długi?
Dziecko, niezależnie od wieku, może zostać spadkobiercą. Spadek dziecku może przypaść zarówno na mocy testamentu, jak i w jego braku (tj. z ustawy). Często dochodzi do sytuacji, w której dziecko zostaje spadkobiercą, albowiem spadek (np. po jego dziadkach) odrzucili rodzice dziecka ze względu na długi zmarłego.
Dość powszechnym mylnym przekonaniem jest, że dziecko nie może odziedziczyć długów. W rzeczywistości jest inaczej. Dziecko dziedziczy długi, lecz dziedziczenie następuje z dobrodziejstwem inwentarza. Oznacza to, że dziecko za długi odpowiada tylko do wartości majątku spadkowego.
Na przykład, jeżeli wartość spadku wynosi 20 tys. zł, a wartość długów spadkowych 10 tys. zł, to dziecko (a w jego imieniu rodzice) zobowiązani są te długi spłacić. Z kolei, jeżeli wartość spadku wynosi 20 tys. zł, a długi spadkowe wynoszą 50 tys. zł to również należy te długi spłacić, lecz tylko do 20 tys. zł.
Przyjęcie zadłużonego spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie chroni dziecka przed postępowaniami sądowymi i egzekucyjnymi inicjowanymi przez wierzycieli zmarłego oraz rodzi konieczność powoływania się w ich toku na ograniczenie odpowiedzialności. Jeżeli pozostał majątek spadkowy długi należy spłacać zgodnie z zasadami przewidzianymi w kodeksie cywilnym, a na ogół powstaje również konieczność sporządzenia spisu lub wykazu inwentarza. To wszystko może działającym w imieniu dziecka rodzicom zająć dużo czasu i wygenerować niemałe koszty.
Kiedy odrzucenie spadku w imieniu dziecka może być zasadne?
Jeżeli wartość długów spadkowych jest większa niż wartość spadku na ogół zasadne będzie jego odrzucenie. Na skutek odrzucenia spadku dziecko nie zostanie spadkobiercą i nie będzie konieczne spłacanie długów pozostawionych przez spadkodawcę.
Otwarte pozostaje jednak pytanie: jak odrzucić spadek w imieniu dziecka? W ostatnim czasie jednoznacznej odpowiedzi udzielił na nie Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów z 22 maja 2018 r. (III CZP 102/17).
Czy rodzice mogą samodzielnie odrzucić spadek w imieniu małoletniego dziecka?
Sąd Najwyższy we wspomnianej uchwale orzekł, że rodzice nie mogą samodzielnie odrzucić spadku w imieniu małoletniego dziecka. Odrzucenie spadku jest czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka. Do dokonania takiej czynności rodzice muszą wcześniej uzyskać zezwolenie sądu opiekuńczego. Dotyczy to każdego przypadku, w którym rodzicie chcieliby odrzucić spadek w imieniu dziecka. W braku zezwolenia sądu odrzucenie spadku jest nieważne, a zatem nie rodzi skutków prawnych
Odnotować należy, że Sąd Najwyższy wskazał, iż również przyjęcie spadku w imieniu dziecka w sposób prosty – tj. bez ograniczenia odpowiedzialności za długi, jest czynnością przekraczającą zwykły zarząd majątkiem wspólnym i wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego.
Do jakiego sądu należy złożyć wniosek o zezwolenie?
Wniosek o udzielenie zezwolenia składany jest do sądu opiekuńczego. Jest to sąd rejonowy (wydział rodzinny) właściwy ze względu na miejsce zamieszkania dziecka. Pismo zatytułować można: „Wniosek o udzielenie zezwolenia na odrzucenie spadku w imieniu dziecka”.
Sprawa toczy się w postępowaniu nieprocesowym. Biorą w niej udział oboje rodzice dziecka, jeżeli przysługuje im władza rodzicielska.
We wniosku należy wskazać dane osobowe rodziców oraz dziecka, w szczególności nr PESEL i adres zamieszkania. Oznaczyć należy również spadkodawcę, po którym następuje odrzucenie spadku, a także datę i miejsce jego śmierci.
Następnie uzasadnić należy, dlaczego odrzucenie spadku będzie zgodne z dobrem dziecka. Opisać należy wówczas długi spadkowe i wskazać, że są równe lub wyższe od wartości spadku, jeżeli ma to miejsce.
Na zakończenie można dodać wspomnianą powyżej formułę, że przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie chroni dziecka przed postępowaniami w celu zaspokojenia roszczeń wierzycieli oraz związanymi z tym kosztami.
Do wniosku należy dołączyć co najmniej:
– dowód uiszczenia opłaty;
– odpis skrócony aktu urodzenia dziecka;
– odpis skrócony aktu zgonu spadkodawcy;
– dokumenty wskazujące na istnienie długów spadkowych (jeżeli są dostępne).
Jeżeli wcześniej inni spadkobiercy odrzucili spadek warto również załączyć świadczące o tym dokumenty.
Opłata od wniosku o udzielnie zezwolenia na odrzucenie spadku w imieniu dziecka wynosi 40 zł.
Postępowanie przed sądem opiekuńczym
W celu rozpoznania sprawy konieczne jest wyznaczenie rozprawy. Rozprawa wyznaczana jest w sądach rejonowych na ogół po kilku miesiącach od wpływu kompletnego wniosku. W większości przypadków w razie zgody między rodzicami do wydania postanowienia wystarczająca jest jedna rozprawa.
W toku postępowania sąd ustala, czy rzeczywiście odrzucenie spadku będzie korzystne dla dziecka. W praktyce na ogół postępowanie w takich sprawach jest uproszczone i sąd opiera się na przesłuchaniu rodziców (przedstawicieli ustawowych dziecka). Jeżeli sami rodzice wcześniej odrzucili spadek jest to już prima facie dowód na to, że spadek jest zadłużony. W razie wątpliwości sąd może jednak zażądać dodatkowych dokumentów i powołania świadków dla potwierdzenia argumentów przedstawionych przez rodziców.
Sąd może być szczególnie „podejrzliwy”, gdyby odrzucenie spadku przez dziecko (np. z testamentu) powodowałoby jego nabycie następnie przez samych rodziców (np. z ustawy). Wówczas może zachodzić podejrzenie konfliktu interesów i sąd powinien taką sprawę zbadać bardzo dokładnie.
Jeżeli wartość spadku jest nieznaczna, a nie mamy jednoznacznych dowodów na istnienie długów spadkowych, dla przekonania sądu wystarczające może okazać się udowodnienie, że spadkobierca przed śmiercią zaciągał długi, które spłacały za niego osoby trzecie lub że był chory w sposób wyłączający w pełni świadome działanie (np. zaawansowana choroba Alzheimera).
Termin na odrzucenie spadku
Termin na odrzucenie spadku to 6 miesięcy. Termin ten jest liczony od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania. Oznacza to, że jeżeli dziecko dziedziczy bezpośrednio po zmarłym, termin zaczyna biec na ogół od chwili dowiedzenia się przez dziecko lub jego rodziców o śmierci spadkodawcy. Jeżeli dziecko dziedziczy w wyniku odrzucenia spadku przez rodziców to termin biegnie od chwili, gdy spadek odrzucili rodzice.
W praktyce problemy pojawiają się w związku z tym, że uzyskanie zezwolenia sądu na odrzucenie spadku w imieniu dziecka może trwać dłużej niż sześć miesięcy albo sprawa nie zakończy się przed upływem tego terminu. Nie pozbawia to jednak dziecka ochrony.
W uchwale z 22 maja 2018 r. Sąd Najwyższy orzekł, że „termin do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku przez przedstawicieli ustawowych dziecka nie może się skończyć przed prawomocnym zakończeniem postępowania o zezwolenie na złożenie oświadczenia w tym przedmiocie. Jeżeli postępowanie przed sądem opiekuńczym zakończyło się wcześniej, oświadczenie o odrzuceniu spadku przez małoletniego może być złożone w dowolnym momencie, aż do upływu terminu. Jeżeli jednak zakończyło się później, powinno być złożone niezwłocznie”. Nie można zatem z tym zwlekać!
Co zrobić po uzyskaniu zezwolenia sądu?
Podkreślić należy, że uzyskanie zezwolenia sądu na odrzucenie spadku w imieniu dziecka nie skutkuje jeszcze samym odrzuceniem. Jest to tylko pierwszy, konieczny etap tego procesu. Następnie należy złożyć do sądu, w którego okręgu mieszka dziecko, wniosek o przyjęcie oświadczenia o odrzucenie spadku w imieniu dziecka (jest to nowe – kolejne postępowanie) lub złożyć oświadczenie o odrzucenie spadku przed notariuszem. Postępowanie sądowe jest trochę tańsze (opłata wynosi 40 zł), lecz trwać może kilka miesięcy lub więcej. U notariusza za taką czynność wraz z odpisami zapłacić należy ok. 80-100 zł brutto, lecz można to zrobić w zasadzie od ręki.
W praktyce notarialnej na ogół wymaga się obecności obojga rodziców do odrzucenia spadku w imieniu dziecka, jeżeli żadnego z rodziców nie pozbawiono władzy rodzicielskiej.
Dopiero z chwilą złożenia oświadczenia o odrzucenia spadku w imieniu dziecka procedura zostaje zakończona.
Uchwała Sądu Najwyższego (7) z 22 maja 2018 r. (III CZP 102/17) wraz z uzasadnieniem dostępna jest tutaj: http://www.sn.pl/orzecznictwo/SitePages/Baza_orzeczen.aspx?Sygnatura=III%20CZP%20102/17
Wpis aktualny na dzień: 6 października 2018 r.