Zasadą jest, że osoby zawierające związek małżeński powinny mieć ukończone 18 lat (art. 10 § 1 zd. 1 KRO). Czy w takim razie możliwe jest zawarcie małżeństwa przez osobę młodszą? Tak, ale tylko przez kobietę i tylko w określonych przez ustawodawcę przypadkach.
Zawarcie małżeństwa przez małoletnią kobietę
Zgodnie z art. 10 § 1 zd. 2 KRO z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat szesnaście, a z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny.
Sąd opiekuńczy może więc zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie w wieku poniżej 18 lat tylko w sytuacji, gdy łącznie zostały spełnione następujące trzy przesłanki. Są nimi:
1)ukończenie przez kobietę 16 roku życia;
2)wystąpienie tzw. ważnych powodów uzasadniających złożenie wniosku w przedmiocie uzyskania zezwolenia na małżeństwo, mimo braku wymaganego wieku po stronie kobiety;
3)istnienie okoliczności wskazujących na zgodność zawieranego małżeństwa z dobrem założonej rodziny.
Zezwolenia na zawarcie małżeństwa kobiecie niemającej ukończonych lat 18 może udzielić tylko sąd na jej wniosek (zob. art. 561 § 1 KPC). Nie jest natomiast wymagana zgoda jej rodziców.
Z wnioskiem o wydanie zezwolenia kobieta powinna zwrócić się do sądu opiekuńczego (Sąd Rejonowy – Wydział Rodzinny i Nieletnich) właściwego ze względu na jej miejsce zamieszkania. Wniosek należy sformułować samodzielnie lub skorzystać z pomocy zawodowego pełnomocnika. Trzeba jednak pamiętać o załączeniu do niego odpisów skróconych aktu urodzenia wnioskodawczyni i jej partnera. Tak przygotowane pismo składa się w sądzie osobiście albo wysyła pocztą.
Zgodnie z art. 561 § 3 KPC, przed wydaniem postanowienia rozstrzygającego wniosek w przedmiocie udzielenia zezwolenia na zawarcie małżeństwa, sąd ma obowiązek wysłuchać wnioskodawczynię oraz mężczyznę, z którym małżeństwo ma być zawarte. Stosownie do postanowień tego przepisu, sąd może w razie potrzeby wysłuchać również osoby bliskie przyszłych małżonków. Nie jest to jednak obowiązkiem sądu.
Warto podkreślić, że w postanowieniu o udzieleniu zezwolenia na zawarcie małżeństwa wymienia się mężczyznę, z którym małżeństwo ma być zawarte. Postępowanie sądowe dotyczy bowiem wniosku o udzielenie zezwolenia na zawarcie konkretnego małżeństwa z mężczyzną wskazanym we wniosku przez kobietę, a nie o udzielenie zezwolenia na zawarcie jakiegokolwiek małżeństwa.
Mężczyzna wskazany przez wnioskodawczynię jest uczestnikiem postępowania sądowego. Uczestnikami tego postępowania mogą być też osoby bliskie przyszłych małżonków (np. rodzice), jeżeli sąd uzna ich udział w sprawie za pożądany, w szczególności jeżeli wskaże ich sama wnioskodawczyni.
Od wniosku o zezwolenie na zawarcia małżeństwa pobiera się opłatę stałą w wysokości 100 zł.
Ważne przyczyny uzasadniające udzielenie zezwolenia
Ustawodawca nie precyzuje pojęcia „ważnych powodów” uzasadniających udzielenie zezwolenia na zawarcia małżeństwa. Podkreśla jedynie, że chodzi o ważne powody występujące w okolicznościach wskazujących na zgodność zawieranego małżeństwa z dobrem założonej rodziny. Udzielając zgody na zawarcie małżeństwa, sąd powinien indywidualnie uwzględniać całokształt okoliczności konkretnego przypadku. Sąd powinien dokonać analizy okoliczności przemawiających za zezwoleniem, jak i ewentualnie – przeciwko takiemu zezwoleniu.
W praktyce sądowej najczęstszymi „ważnymi powodami” są:
1) ciąża wnioskodawczyni;
2)urodzenie się dziecka wnioskodawczyni i wskazanemu we wniosku mężczyzny;
3)trwały związek faktyczny istniejący między wnioskodawczynią a wskazanym we wniosku mężczyzną (trwający minimum od kilku miesięcy);
4) choroba grożąca życiu małoletniej lub jej partnerowi;
5) trudna sytuacja rodzinną małoletniej a jednocześnie silny związek emocjonalny z partnerem.
Małżeństwo a dobro założonej rodziny
Znacznie trudniejsza dla sądu jest ocena, czy zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny. Sąd opiekuńczy powinien dokonać wnikliwej oceny sytuacji osobistej każdej ze wskazanej we wniosku osoby (tj. małoletniej kobiety i jej partnera) oraz wzajemnego ich do siebie stosunku, w kontekście rokowań co do trwałości i prawidłowości zawartego przez nich małżeństwa. Sąd powinien rozważyć m.in. następujące okoliczności:
1)stan dojrzałości (psychicznej, społecznej) małoletniej kobiety i jej partnera;
2) posiadanie przez partnerów niezbędnych do utrzymania rodziny środków materialnych (stałego źródła dochodów);
3) posiadanie przez partnerów wykształcenia, przygotowania do zawodu;
4) przewidywaną sytuację mieszkaniową i majątkową przyszłych małżonków;
5) kwestię samodzielności decyzji partnerów o zawarciu małżeństwa (czy nie jest ona wynikiem presji ze strony osób najbliższych).
Uzyskanie pełnoletności w wyniku zawarcia małżeństwa
Przez zawarcie małżeństwa małoletnia kobieta uzyskuje pełnoletniość i nie traci jej nawet w razie unieważnienia małżeństwa. Jeśli jednak nastolatka chciałaby po rozwodzie lub śmierci małżonka ponownie wyjść za mąż przed ukończeniem 18 roku życia, znów musi wystąpić o zezwolenie sądu opiekuńczego, albowiem przesłanką zawarcia małżeństwa jest ukończenie 18 lat a nie uzyskanie pełnoletności.
Urodzenie dziecka przez małoletnią kobietę a wykonywanie władzy rodzicielskiej
Władza rodzicielska względem dziecka przysługuje rodzicom, którzy mają pełną zdolność do czynności prawnych. Nie przysługuje ona zatem matce, która nie ukończyła 18 lat, chyba że uzyskała pełnoletność w wyniku zawarcia małżeństwa.
Jednakże również kobieta małoletnia nie jest pozbawiona praw względem dziecka przed uzyskaniem pełnoletności. Przysługuje jej prawo do sprawowania bieżącej pieczy nad osobą dziecka i jego wychowaniu, chyba że sąd opiekuńczy ze względu na dobro dziecka postanowi inaczej (art. 96 § 2 KRO). Jest to tzw. mała piecza (opieka). Tym samym sama chęć uzyskania przez małoletnią kobietę pełnej władzy rodzicielskiej nie jest wystarczająca do tego, aby sąd zezwolił jej na zawarcie małżeństwa. Związek ten powinien być bowiem zgodny z dobrem kobiety i urodzonego przez nią dziecka. Sądy powinny bardzo ostrożnie podchodzić do spraw, w której wystąpienie z takim wnioskiem może być tylko wynikiem presji otoczenia.
Sytuacja małoletniego mężczyzny
W żadnym wypadku nie jest dozwolone zawarcie małżeństwa przez mężczyznę, który nie ukończył 18 lat. Mimo że w Sejmie procedowany były już projekt ustawy, który zmierzał do zrównania w tym zakresie praw mężczyzn z kobietami, do dnia dzisiejszego regulacja ta nie uległa zmianie.
Stan prawny na: 26.01.2019 r.
r.pr. dr Jakub Pawliczak
dr Małgorzata Wach-Pawliczak
