Testament możemy sporządzić w jednej z trzech zwykłych (podstawowych) form przewidzianych przez prawo, tj.
- w formie testamentu własnoręcznego (testament holograficzny),
- w formie aktu notarialnego (czyli przy udziale notariusza)
- przez oświadczenie ostatniej woli w obecności określonych osób urzędowych (testament allograficzny).
W nadzwyczajnych sytuacjach, kiedy nie ma możliwości sporządzenia testamentu we wskazanych powyżej formach można sporządzić testament w formie szczególnej.
W praktyce najbardziej popularnym testamentem szczególnym jest testament ustny. Jego sporządzenie nie jest jednak proste i niejednokrotnie mimo najlepszych chęci testatora i świadków testament taki okazuje się nieskuteczny.
Okoliczność, że testament ustny jest testamentem szczególnym, ma dwie podstawowe konsekwencje. Po pierwsze, testator może z tej formy skorzystać wyłącznie w szczególnych, określonych prawem sytuacjach. Po drugie, testament taki traci moc z upływem 6 miesięcy od ustania okoliczności uzasadniających niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadek otworzy się przed upływem tego terminu.
Testament ustny – przesłanki
Zgodnie z art. 952 KC testament ustny można sporządzić tylko wówczas, gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeśli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Ta druga przesłanka może zostać spełniona współcześnie zupełnie wyjątkowo. Z praktycznego punktu widzenia nie zasługuje na uwagę, gdyż obecnie bardzo łatwo jest skorzystać z jednej z form testamentu zwykłego. Nawet gdyby spadkodawca nie mógł opuścić domu i miał trudności z pisaniem należy wówczas wezwać notariusza na wizytę w miejscu zamieszkania spadkodawcy.
„Obawa rychłej śmierci spadkodawcy”
„Obawa rychlej śmierci” jest pojęciem niedookreślonym. Przyjmuje się, że obawa rychłej śmierci nie może być utożsamiana z lękiem ani strachem przed śmiercią. Z uwagi na nadużycia możliwe przy sporządzaniu testamentu ustnego orzecznictwo Sądu Najwyższego podchodzi bardzo ostrożnie do tej przesłanki. W zachowującym aktualność postanowieniu Sądu Najwyższego z 24 czerwca 1974 r. (III CRN 118/74) wyjaśniono, że „Dla stwierdzenia istnienia przesłanki „obawy rychłej śmierci” przewidzianej w art. 952 par. 1 KC nie wystarczy ani sam podeszły wiek spadkodawcy, ani utrzymujący się przez dłuższy czas zły stan zdrowia na tle przewlekłego schorzenia. W kwestii tej istotna jest taka zmiana stanu zdrowia spadkodawcy, która sama przez się, lub w powiązaniu z jego wiekiem względnie z przewlekłym schorzeniem wskazuje, iż w opartej o doświadczenie życiowe ocenie zachodzi obawa rychłej śmierci”. Najczęściej obawa rychłej śmierci ma miejsce przed zagrażającą życiu operacją lub w związku z przewlekłym schorzeniem.
W postanowieniu Sądu Najwyższego z 20 listopada 2003 r. (III CK 7/02) stwierdzono, że „Testament ustny sporządzony w warunkach zamiaru samobójczego nie może być uznany za sporządzony w okolicznościach uzasadniających obawę rychłej śmierci”. Oczywiście w pewnych wypadkach za odmienną oceną obawy rychłej śmierci mogą przemawiać indywidualne okoliczności sprawy.
Jeżeli zachodzą wątpliwości, czy rzeczywiście miała miejsce obawa rychłej śmierci, w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd może powołać biegłego lekarza odpowiedniej specjalizacji.
Przesłanki ważności testamentu ustnego
Dla swej ważności testament ustny wymaga jednoczesnej obecności co najmniej trzech osób – świadków. W ich obecności testator musi wyrazić wolę testowania i treść rozrządzeń.
Nie każdy może być świadkiem testamentu ustnego.
Po pierwsze nie mogą być świadkami osoby, które nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych; są niewidome, głuche lub nieme; nie potrafią czytać i pisać; nie władają językiem, w którym spadkodawca sporządza testament oraz skazani prawomocnym wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.
Po drugie świadkiem testamentu ustnego nie może być osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia.
Procedura sporządzania testamentu ustnego
Aby testament ustny był ważny spadkodawca musi oświadczyć swoją ostatnią wolę, tj. oświadczyć kto ma być jego spadkobiercą lub spadkobiercami. Spadkodawca nie musi stosować żadnych specjalnych formuł, ale ważne jest, aby wyraził ostatnią wolę tak, żeby wszyscy świadkowie zrozumieli treść jego wypowiedzi i dało się ustalić kto konkretnie ma dziedziczyć (np.: „gdy umrę, chcę, żeby mój majątek odziedziczył mój najstarszy wnuk” lub „po mojej śmierci chcę wszystko przekazać najmłodszej siostrze”).
Stwierdzenie treści testamentu ustnego
Żeby testament ustny był skuteczny konieczne jest stwierdzenie jego treści, co może nastąpić w dwóch formach – pisemnej lub przed sądem.
W pierwszym przypadku, pismo stwierdzające treść testamentu powinno być sporządzone przez jednego ze świadków lub przez osobę trzecią. Powinno ono zawierać miejsce, datę i treść złożonego oświadczenia woli oraz miejsce i datę sporządzenia pisma. Następnie pismo powinni podpisać spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. Konieczne jest sporządzenie tego pisma przed upływem roku od ustnego wyrażenia ostatniej woli przez spadkodawcę. Osobą trzecią sporządzającą pismo może być tylko ten, kto nie otrzyma nic ze spadku. Stosuje się w tym zakresie ograniczenia analogiczne do dotyczących świadków. Wola spadkodawcy powinna zostać spisana dokładnie tak jak została wypowiedziana, bez żadnych zmian, czy też „ulepszeń”.
Drugim sposobem jest stwierdzenie treści testamentu ustnego przed sądem. Treść zostaje ustalona i potwierdzona przez zgodne oświadczenia świadków złożone przed sądem. Jest to rozwiązanie ograniczone czasowo, może nastąpić bowiem tylko w ciągu 6 miesięcy od otwarcia spadku. W świetle orzecznictwa wystarczające jest, aby przed upływem tego terminu został złożony wniosek do sądu, w którym oznaczeni zostaną świadkowie testamentu ustnego, nawet gdyby sąd wyznaczył posiedzenie w późniejszym terminie.
Podkreślić należy, że przepisy procedury cywilnej jednoznacznie przewidują, że każdy kto dowie się o śmierci spadkodawcy oraz o tym, że treść testamentu ustnego nie została spisana, obowiązany jest niezwłocznie zawiadomić o tym sąd spadku oraz podać imiona, nazwiska i adresy świadków testamentu, jeżeli okoliczności te są mu znane. Kto nie dopełnia tego obowiązku odpowiada za wynikłą stąd szkodę, nadto sąd spadku może wymierzyć mu grzywnę (art. 666 KPC).
Jeżeli treść testamentu ustnego nie zostanie stwierdzona zgodnie ze wszystkimi szczegółowymi wymaganiami przewidzianymi przez prawo, to testament jest nieskuteczny. Tym samym przed sporządzeniem i stwierdzeniem treści tego testamentu warto zasięgnąć profesjonalnej porady prawnej.
Należy mieć na uwadze, że zdarza się, iż testamenty ustne są stwierdzane nierzetelnie, tj. ze zniekształceniem ostatniej woli spadkodawcy, a nawet dochodzi do oszustw – stwierdzania treści testamentu mimo, że spadkodawca nigdy nie wypowiedział ustnie ostatniej woli. W konsekwencji zawsze gdy w toku postępowania spadkowego ujawniony zostanie testamentu ustny warto skonsultować się z doświadczonym radcą prawnym lub adwokatem.
Wpis aktualny na dzień: 24 maja 2019 r.
r.pr. dr Jakub Pawliczak
dr Małgorzata Wach-Pawliczak
Zob. także
Testament notarialny – zalety, koszty oraz sposób sporządzenia
