Komu przysługuje zachowek?
Kodeks cywilny przewiduje, że jeżeli małżonek, zstępni (tj. dzieci, wnuki, prawnuki) lub rodzice spadkodawcy, którzy dziedziczyliby po nim na mocy ustawy, nie otrzymali należnego im zachowku (np. w drodze powołania do spadku jako spadkobierców, darowizny lub zapisu), przysługuje roszczenie o zachowek lub jego uzupełnienie (gdy otrzymali tylko część należnego zachowku).
Odpowiedzialność za zachowek należy do jednej z najtrudniejszych i najbardziej spornych kwestii w obrębie prawa spadkowego. Orzecznictwo na temat zachowku jest generalnie dość bogate, lecz często rozbieżne. W szczególności jeżeli chodzi o obronę przed roszczeniami o zachowek przez powoływanie się na zasady współżycia społecznego (art. 5 KC). Wiele kwestii jest jednak jeszcze szerzej niezbadanych. Jedną z nich do niedawna było dziedziczenie obowiązku zapłaty zachowku przez spadkobierców osoby obdarowanej. Do problemu tego odniósł się Sąd Najwyższy w wyroku z 13 kwietnia 2018 r. (I CSK 381/17).
Śmierć obdarowanego a odpowiedzialność za zachowek
Przy obliczaniu zachowku uwzględnia się darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Szczegółowe zasady tych doliczeń określa kodeks cywilny. W uproszczeniu można wskazać, że darowizna dokonana na rzecz spadkobiercy lub uprawnionego do zachowku podlega doliczeniu bez względu na to, jak dawno została dokonana (nie stosuje się w tym wypadku ograniczenia do 10 lat).
W sprawie, na tle której Sąd Najwyższy wydał wspomniany wyrok z 13 kwietnia 2018 r., z powództwem o uzupełnienie zachowku o kwotę 177,777.00 zł wystąpiła żona spadkodawcy przeciwko jego wnukowi oraz żonie jego syna, który zmarł przed spadkodawcą. Gdyby zmarły syn przeżył spadkodawcę nie byłoby wątpliwości, że odpowiadałby względem żony ojca za zachowek. W skład spadku nie wchodził żaden majątek, jednak na 16 lat przed śmiercią spadkodawca darował swojemu synowi nieruchomość o wartości prawie 700 tys. złotych. Taka darowizna uwzględniana jest przy obliczaniu zachowku. Jednakże obdarowany syn zmarł przed swoim ojcem. Powstało zatem pytanie: czy zobowiązanie obdarowanego z tytułu zachowku jest dziedziczne, jeżeli nie przeżył on zmarłego darczyńcy? Innymi słowy, czy można domaga się zachowku od spadkobierców obdarowanego. Sąd Okręgowy stwierdził, że odpowiedzialność taka nie powstaje. Odmiennego zdania był Sąd Apelacyjny, który uznał, że spadkobiercy odpowiadają za zachowek. W związku ze złożeniem skargi kasacyjnej sprawa trafiła do Sądu Najwyższego, który podzielił stanowisku sądu drugiej instancji.
Sąd Najwyższy: obowiązek zapłaty zachowku podlega dziedziczeniu
W wyroku z 13 kwietnia 2018 r. Sąd Najwyższy wyjaśnił, że instytucja zachowku jest odstępstwem od zasady swobody rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci. Służy ona ochronie interesów osób najbliższych spadkodawcy przez zapewnienie im określonego minimalnego poziomu korzyści ze spadku, bez względu na wolę spadkodawcy. Spadkodawca może samodzielnie zdecydować o tym, czy minimalną określoną w ustawie korzyść ze spadku zapewnić uprawnionemu do zachowku przez powołanie do spadku, zapis lub darowiznę. Jeżeli jednak uprawniony do zachowku korzyści tej nie otrzyma, przysługuje mu roszczenie o zapłatę sumy potrzebnej do pokrycia lub uzupełnienia zachowku. Roszczenie to kieruje się w pierwszej kolejności przeciwko spadkobiercom (art. 991 § 2 KC). Za zachowek odpowiadać mogą też obdarowani, którzy nie są spadkobiercami i ich następcy prawni.
Zgodnie z art. 1000 § 1 KC osoba, która otrzymała od spadkobiercy darowiznę, jest obowiązana do zaspokojenia, w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny, roszczenia o zachowek albo o uzupełnienie zachowku. Jakkolwiek w przepisie tym mowa jest o osobie obdarowanej, nie powinno budzić wątpliwości, że obowiązek zaspokojenia tego roszczenia może obciążać również następców prawnych obdarowanego. Spoczywający na obdarowanym obowiązek ma majątkowy i pieniężny charakter, brak jest przy tym przekonujących argumentów, aby przyjąć, że jest on ściśle związany z jego osobą (art. 922 § 2 KC). Skoro samo roszczenie o zachowek jest zasadniczo dziedziczne i zbywalne, to za dziedziczny należy uznać również odpowiadający mu obowiązek zaspokojenia tego roszczenia przez obdarowanego. Sąd Najwyższy stwierdził, że obowiązek zapłaty zachowku spoczywa na spadkobiercach obdarowanego także wówczas, gdy obdarowany zmarł wcześniej niż darczyńca.
Ograniczenie odpowiedzialności spadkobierców obdarowanego
Sąd Najwyższy zaznaczył jednak, że spadkobiercy obdarowanego mogą ograniczyć swoją odpowiedzialność za zachowek przyjmując spadek z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1012 KC). Wówczas odpowiadają do wartości aktywów otrzymanych po swoim spadkodawcy. Przypomnieć należy, że w braku złożenia oświadczenia w sprawie przyjęcia/odrzucenia spadku, spadkobiercy przyjmują spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Zasada ta ma zastosowanie jednak do spadków otwartych od 18 października 2015. Jeżeli spadkodawca zmarł wcześniej to wówczas zasadą było, że w braku złożenia odmiennego oświadczenia spadkobiercy przyjmowali spadek w sposób prosty, czyli bez ograniczenia odpowiedzialności za długi!
Ważny cel zachowku
Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na to, że instytucja zachowku, bez skutecznych instrumentów pozwalających uprawnionemu sięgnąć do majątku osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę, zwłaszcza, jeżeli wyczerpuje ona całość lub większą część spadku, byłaby w znikomym stopniu efektywna. Dlatego też kodeks cywilny przyznaje uprawnionemu do zachowku silniejszą pozycję w zestawieniu z obdarowanym. Skuteczność roszczenia o zachowek nie powinna zależeć od przypadkowej kwestii, jaką jest to, czy obdarowany zmarł przed, czy po otwarciu spadku po darczyńcy.
Tym samym Sąd Najwyższy podzielił stanowisko Sądu Apelacyjnego, który zasądził od pozwanych spadkobierców obdarowanego kwotę 150 700 zł, zastrzegając prawo powoływania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności wynikające z przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Wyrok Sądu Najwyższego z 13 kwietnia 2018 r. (I CSK 381/17) dostępny jest tutaj:
http://www.sn.pl/orzecznictwo/SitePages/Baza_orzeczen.aspx?Sygnatura=I%20CSK%20381/17
Na temat tego wyroku opublikowano również interesujący artykuł w „Rzeczpospolitej”:
Wpis aktualny na dzień: 27 czerwca 2018 r.